Xana Iyini Gwitsi?

© Robert Reisman
Gwitsi i leyara yobasa ya mati lawa yanga tiya loko maxelo ya chika yava ehansi ka 0ºC. Gwitsi ringa voniwa emisaveni kumbe eka swimilani leswinga kusuhi swinene na misava. Swimilani swin’wana swinga vaviseka swinene kumbe swi dlayiwa hi gwitsi, leri vangiwaka hiti ayisi leti khomaka ximilani, se gwitsi i ndzelekano wa nkoka swinene kutiva loko swibyariwa swilulamela ndzhawu yokarhi yo rima eka yona. Nhlayo ya masiku lawa gwitsi rihumelelaka hi wona yingaka yingavi na xiave eka swimilani kufana na masiku yo landzelelana ya gwitsi. Swimilani swina mahiselo yohambana hambana yale hansi lawa swinga vavisekaka kumbe ku dlawa hiwona. Mahiselo lawa ya hambana swinene kuya hi muxaka wa ximilani. Swimilani swinwana, swofana na leswi tsakelaka ndzhawu leyi hisaka ngopfu kumbe leyinga hiseki ngopfu swinga dlayiwa hi mahiselo lawa yanga eka 5ºC.
Ku teka xiboho eka ximilani lexi u faneleke ku xibyala eka ndzhawu ya wena, uta fanela ku langutisisa ku chava ka xona.

Xana Iyini Gwitsi Rantima?

‘Black frost’ hi loko mahiselo yale hansi ko gwitsirisa yavakona kambe kunga vonaki na gwitsi robasa. Aswitalangi kuhumelela, kan’we endzhaku ka malembe yotala, kambe leswi swi onha swinene kutlula gwitsi rantolovelo ro basa naswona ringa dlaya swimilani xikan’we na swiphemu swin’wana swa misinya.

Siku Raku Fika ka Gwitsi

Siku raku fika ‘entry date’ ka gwitsi lerikulu swivula ku hela ka nguva yakukula eka swibyariwa leswi chavaka swinene gwitsi hinkarhi waswona wo vupfa.

Loko swibyariwa swinga vupfangi hinkarhi lowu gwitsi ri humaka ha wona swivula leswaku kutava na ku lahlekeriwa lokukulu swinene. Hiku hlayelela kuya endzhaku kusuka eka siku leri, n’wamapurasi naga hlayelela siku rohetelela robyala leswaku ata kota ku papalata gwitsi hinkarhi lowu swivupfaka.
Eka tindzhawu ta mavele ta Sandvet, Vaalharts, Orange-Riet, Douglas xikan’we nale Lower Orange River, siku raku fika ka gwitsi rikwalomu kati 20 May. Mavele ya nguva yoleha, ya nguva yokula ya kwalomu ka 150 wa masiku, yafanele kuva ya byariwa kungase hundza ezikarhi ka December.
Eka swibyariwa swa xixika leswi chavaka gwitsi hinkarhi wa swimilani swa swona, masiku yo byala yanga lulamisiwa leswaku swimilani swiva swihundze nkarhi lowu gwitsi ri fikaka hi wona.

Siku Raku Hela ka Gwitsi

Siku raku hela ka gwitsi i masungulo ya nguva yo kurisa swibyariwa swa ximumu leswi chavaka gwitsi loko swahari ntsongo.

Eka tindzhawu ta mapurasi lawa ya cheletiwaka hi mpfula, ku byala swifanele kuva swi endliwa endzhaku ka timpfula tosungula to byala.
Eka mapurasi lawa ya cheletiwaka ku byala swinga endliwa loko khombo ra gwitsi rihundzile naswona mahiselo yari ehenhla kuringanela. Leswaku kuta hatla ku xavisiwa swibyariwa swofana na matsavu, makavatla nati sweet melons, lexi i xiyimo xa kahle leswaku uta fikelela mintsengo ya kahle.

Tindzhawu ta Gwitsi e Afrika Dzonga

Mapurasi lawa yangale ka swiphemu swale xikarhi swa tiko ra Afrika Dzonga laha kungana minkarhi yo leha yovava ya gwitsi hinkwaswo swile ehenhla swinene ka levele ya lwandle naswona swile kule swinene nale lwandle. Vusiku bya xixika byo pfumala mapapa xikan’we na moya woo ma swina nhlohletelo eka kuvakona ka gwitsi.
Eka tindzhawu leti cheletiwaka tale Free State na Northern Cape, nkarhi wa gwitsi wulehile swinene, kusuka eka 91 kuya eka 120 wa masiku. Mapurasi lawa yanga eka tindzhawu leti cheletiwaka tale Limpopo Valley, n’walungu wa xufundzha xa Limpopo, Lowveld (Mpumalanga na Limpopo Provinces) xikan’we nale tibuweni ta lwandle ta KwaZulu-Natal, Eastern Cape na Western Cape Provinces tina nkarhi wokoma swinene wa gwitsi lowunga masiku yantsongo kuya eka 30 wa masiku ya gwitsi.

Exifundzheni xa Eastern Cape, nkarhi wa gwitsi, 1 - 30 wa masiku, wa komisiwa hikokwalaho ka nhlohletelo wa milambu na mahiselo. Minkova leyi ya hisa nyana kutlula yale Eastern Cape kutani swi endla leswaku yiva na nkarhi wokoma wa gwitsi. Mapurasi yotala lawa cheletiwaka e Eastern Cape yale minkoveni.

Kuna ndzhawu yikulu e n’walungwini wa KwaZulu-Natal hikokwalaho ka nhlohletelo wa kukufumela ka magadlati ya lwandle rale Mozambique. Leswi swikatsa Makhatini irrigation scheme. Swibyariwa leswi tsakelaka kuhisa, e.g. bananas, avocadoes, guavas, xikan’we na swin’wana swa laha ku hisaka, cashew nuts, swinga byariwa eka ndzhawu liya.
Vulavisisi eka misinya yati coconut palms, swibyariwa leswi tsakelaka ku hisa, byi endliwile e Makhatini experiment farm.
Tindzhawu leti pfumalaka gwitsi ta Afrika Dzonga tikatsa etibuweni ta lwandle e Eastern na Southern Cape xikan’we nale xikarhi ka KwaZulu-Natal. Ndzhawu yo anama leyingariki na gwitsi emindzelekanini ya Mpumalanga na Limpopo Provinces yiwela endzeni ka ntanga wa Kruger National Park.

Translated by Ike Ngobeni