Vutomi byale Makaya bya Vatswana

Matshamelo ya Xintu

©Dr Peter Magubane
Tswana initiates gathering to eat.

Matshamelo ya Vatswana aya tolovelekangi e Afrika Dzonga hikwalaho ka kukula naku manyana hi sayizi, leswi vangiwaka hiku oma ka tindzhawu ta vona. Himpela exikarhi ka va 19th century, vutshamo byinwana bya Vatswana, abyi tele ngopfu endzhawu yin’we leswaku vata kota kuti sirhelela, abyi tlimbanile kutlula byale Cape Town, doroba lerikulu swinene rale Dzongeni wa Afrika hinkarhi lowuya wa xihlawuhlawu.

Khale aswinga talangi kuva swirho swa rixaka rin’we swiva switlimbanile ekusuhi na hosi ya vona. Tihosi tin’wana tifike ti fuma eka tindzhawu tale kusuhi, hikwalaho ka kuteka vulawuri xikan’we naku aka tindzhawu ta vatshami va nhlayo yotala leswinga vuya switisiwa ehansi ka vulawuri bya vona.

Muti, lowu awuri na nkoka wa vupfumeri nakuva kaya, indzhawu yintsongo ya vutshamo bya vanhu, laha hi xitalo wanuna, nsati xikan’we na vana, kambe hi xitalo aku katsiwa na vana lava se vanga teka vavasati, xikan’we na vana va vanhwenyani, vavanuna vavona na vana va vona. Miti leyi ti xitalo ayiri na yindlu yin’we kumbe totala kukatsa na madulu laha jarata ari sirheleriwe hi darata leyi endliweke hi timhandzi kumbe khumbi ra misava.

Vanhu lavanga tekana avatala ku etlela eka yindlu yin’we na vana lavantsongo. Vana lavanga kula nyana vaxinuna na xisati ava etlela eka yindlu yin’we kutani vana lavakulu voka vanga se teka kumbe kutekiwa ava hambanyisiwa kuya hi rimbewu. Tiyindlu atitirhiseriwa ku etlela eka tona kumbe kuhlayisela nhundzu yavona, ku swekela kona kutani migingiriko leyin’wana ayita humelela exikarhi ka ndyangu.

Eka malembe ya khale, swirho swa ndyangu aswi aka tiyindlu ta swona kutani vati endlela swakudya hi voxe. Misava, tihomu, xikan’we na nhundzu yin’wana aswi hlayisa hi nhloko ya muti loyi a avelaka swirho swa muti wa yena. Tani hi nhloko ya muti, u languteriwa kuva a yingiseriwa, akuma vukorhokeri, na ku xiximiwa hi vavasati na vana va yena, kutani a langutana na hinkwaswo swa nawu na vanhu vale handle.

Xikhongelo na magandzelo, swi endliwa hiku yimela muti eka valehansi, naswona aswiri mintirho ya nhloko ya muti, kuriku hile tlhelo a lava mpfuneto kusuka eka lavakulu kuxuka eka rixaka nale ka mindyangu yin’wana.

Translated by Ike Ngobeni