Vukhomba bya Vaxisati vava Pedi

© Dr Peter Magubane

Vukhomba - Byale

Hisiku leri madlala (ngoma) ya majaha ya va Pedi bogwera loko yihela, tikhomba byale (ta vaxisati) ta nghena. Kuya ntsena vanhwenyana lavaha kusungulaka ku mila misisi exihundleni. Laha va pfuniwaka hi vamanana lavakulu, vukhomba byi lawuriwa hi nsati lonkulu wa hosi. Hambi leswi hosi kunga yona yingana vutihlamuleri hinkwabyo eka vukhomba (byale), hosi ayi khumbeku ngopfu eka ntirho lowu.

Vanhwenyani vavitaniwa kuya eka kgoro ya hosi hikuva ku biwa mhalamhala (phalafala). Kutani vatekiwa kuya eka ndzhawu yale xihundleni enhoveni laha misisi yavona hinkwayo yitsemiwaka. Vamhani wa vona vatava va vanyike dzovo ro hlawuleka (kgakgo) leri vari finengelaka laha mahlweni, rikatsana na leri ra (nthepana) leri vari ambalaka laha ndzhaku. Vatlhela va ambala xikete xokoma swinene (gentswana kumbe nyebelese).

Swikete leswi swisungule switisiwa hi vavuri varito kambe se xihundzuke xiambalo xa ndzhavuko. Mimiri ya vona yiva yitotiwe tsumani rotshuka na mafurha, endzhaku ka sweswo vaya tshova tihunyi kutani vatlhelela eka kgoro yale hosini laha vangata tlela kona. Loko ringa se xa dyambu valongoloxiwa kuya hi vukulu byavona kutani vatotiwa murhi wakuva sirhelela. Kutani vanyikiwa swaku nwa kuya hi vukulu bya vona, loko vangase yisiwa enhoveni.

Eka ndzhawu yohlawuleka va yimbisiwa yo chavisa leyi cisetelaka ngoma ya vavanuna. Vanhwenyani lava vata tekiwa vayisiwa laha vangata tshama kona kuringana nhweti. Hinkarhi lowu valeteriwa eka mintirho yotayavavasati. Vadyondzisiwa ku hlonipha vavanuna hinkwavo, ngopfu ngopfu hosi, vanyikiwa swiletelo eka swa masangu kutani vanyikiwa swikambelo swaku kondzelela. Kuyimbelela xikan’we naku cina swi endla xiphemu xankoka xa vukhomba (byale) xikanwe na xigubu xohlawuleka (moropa), lexi hintolovelo xihlayisiwaka hi hosi, axi tirhisiwa hi xikongomelo lexi.

Endzhaku ko Vekiwa Voxe

Endzhaku ko vekiwa voxe, vanhwenyani vahlambisiwa kutani vanghenisiwa eka mintirho leyi endliwaka ya xintu kutani se vapfumeleriwa ku tlhelela ekaya. Himinkarhi ya ndzhavuko, milenge yavona yiva yibohiwile laha matsolweni naswona miri wa vanhwenyani wuva wu finengetive hi byasi kusuka enhanwini kuya emilengeni.

Ava fanele kuva vatshama ka xiyimo lexi kuringana nkaye wa tinhweti kumbe kuya fika ntshovelo. Eka minkarhi nyana ya manguva lawa nkarhi lowu wukomisiwile swinene, kuva pfumelela leswaku vata kota kuya exikolweni. Himinkarhi leyi swikhombani swipfuna vamhani wa swona eka mintirho ya siku na nhlekani kutani namadyambu vatlhelela eka ndzhawu yohlawuleka (thupantlo) leyivaka yi akiwe endzhaku ka yindlu kwala mutini (kgoro).

Laha tidyondzo tiya emahlweni hiku yimbeleriwa ka tinsimu ta kona xikan’we na milawu leyi vuyeleriwaka. Loko ku hela vukhomba (byale), swikhombani aswi vekiwe eka ndzhawu ya xihundla enhoveni kuringana 10 wa masiku loko dikomana (swihundla swa vukhomba) swirikarhi swihlayiwa eka vona. Swikhombani swi nghenisiwa eka nawu laha murhangeri wavona kunga mudzabi. Nakambe misisi yavona yiva yitsemiwile kutani vahlamba, endzhaku ka sweswo vatotiwa tsumani na mafurha.

Vaya emahlweni vaya eka khoro yale vuhosini (kgoro), laha vatshamaka kona kuringana masiku yambirhi. Hinkarhi lowu swikhombani aswitiveka tani hi sealoga. Loko nkarhi lowu wu hundzile, ava hlamba e nambyeni rohetelela. Vatswari vavona va vanyika swiambalo swintshwa, leswi aswikatsa apron leyingana tintambu ya vanhwenyani lavanga tekiwangiki laha mahlweni, kutani yi leha kuya fika etinhlolweni, laha apron leyi ambariwaka endzhaku yinga ya vavasati lavanga tekiwa (nthepa). Ava ambala hembe yo leha (hempe or nyebelese).

Va cincile xitayele xa misisi ya vona yiva tlopo, laha misisi ya vona ayi endla onge yilo phambarhala laha henhla ka nhloko laha endzhaku na laha matlhelo ku keriwaka. Leswi hileswi misisi ya vavasati lava tekekaka na lava vanga tekiwa yi tshamisaka xiswona, kambe sweswi yi pfumeleriwe eka vukhomba ntsena. Swikhombani sweswi switiveka tani hi mothepa, xiteji lexiva yisaka eka khomba xohelela (kgarebe).

Endzhaku ka leswi nhwana u lulamerile ku tekiwa. Vanhwenyani va va Pedi vahundzile eka switeji swohambana hambana swakukula ka vona xikan’we naku tisiwa e vanhwini: lesea (nwana); mosetsana (nhwenyana); lethumasa (thugamama); kgarebe (ntombi); sealoga (xikhombani); mothepa (khomba); kgarebe (mubvana). Hambiswiritano, waxisati ukuma xiyimo xakuva wansati (mosadi) kan’we ntsena loko a tekiwile kutani a tswala n’wana.

Translated by Ike Ngobeni