Vaaki va Richtersvelders

Varisi va va Nomadic

©Roger de la Harpe
Hi 1957, rixaka ra ‘coloured reserve’ rale Richtersveld ari nyikiwile ndzelekani laha vafaneleke ku endla darata ya vona leyi ayi tsemakanya exikarhi ka misava ya mani na mani nale mapurasini lawa yanga etlhelo ka nambu na coast. Leswi aswi hunguta mafamba fambelo ya varisi lava ava tshamela ku rhurha laha aswitlhela swibelela xipikiri e henhla ka bokisi ra maendlelo ya xikhale xa ximunhu.
Ekuheteleleni, misava leyinga sala yisungule kuheleriwa hi byasi leswinga endla leswaku ku fuwa swifuwo switsotsomba swinene. Vanhu votala varhurhile emakaya kutani vaya e timayini, mapurasini, madoroba nale ka madoroba lawakulu yale kule kuya lava mintirho. Ndzhawu ya vaaki ya Richtersveld yisungule kusala yiri hava vanhu hikokwalaho ka kufamba famba loku.
Kufikela namuntlha, e hansi ka 10% ya rixaka ra Nama rititeka riri van’wamapurasi naswona votala vavona i vadyuhari. Tindzhawu leti ta khale tahari kona naswona ku tshama ntsena vadyuhari naswona va vhakachela hi vana na vatukulu hiku hela ka vhiki kumbe himinkarhi yo wisa.
Handle ka swona, vutomi bya tika swinene e nhoveni. Varisi e nhoveni vatikeriwa swinene ku kuma mati hikuva yantsongo swinene, laha himinkarhi yotala yava yanga basangi, yatala fluoride nati minerali tin’wana. Leswi hiswona swiendlaka leswaku matinu ya vanhu yava na mavala ya buraweni yo dzwihala leswi minkarhi yinwani swivuriwaka trademark of Namaqualand.

Timfanelo na Swiringanelo

Loko hi le tlhelo, timayini ta diamond letinga eka coast tona a titirha kahle. Hi lembe ra 1989, Alexander Bay Development Corporation leyinga simekiwa hi mfumo kuva vateka vutihlamuleri na vulawuri eka tinhundzu hinkwato, timfanelo na swin’wana leswi khumbaka… State Alluvial Diggings’.
Ntwanano lowu awu katsa na vun’winyi bya misava hinkwayo leyinga etlhelo ka nambu wa Orange River kukatsa na ti diamond ta kahle leti kumekaka kona.
Endzhaku ka malembe ya nharhu, nhlangano lowu wuvuye wu cinciwa hi nawu wale palamende leswaku kuva khamphani leyinga thyiwa vito ra Alexcor Limited, laha mfumo akuri wona wuri woxe lowu awuri na minkavelo eka yona. Maphepha ya vun’winyi bya misava xikan’we na timfanelo ta timinerali swihundzisiwile kuya eka Alexcor hi 1995.
Kambe ku cinca akuri ekusuhi. Nhlawulo wa mani na mani wa xidimokirasi wa 1994 wutise milawu yintshwa ya misava laha yinga vona lavanga susiwa va pfuniwa himfumo eka ndziriso naku kuma misava yavona yitlhelela eka mavoko ya vona. Hindlela yaleyo, ku pasisiwile nawu wuntshwa, lowu vitaniwaka ‘Restitution of Land Rights Act of 1994’. Nawu lowu wuntshwa wu endle leswaku swikoteka leswaku vanhu kumbe vaaki lava ava tshembha leswaku vasusiwile endzhawini yaka vona kungari hiku tsakela ka vona vanghenisa swikombelo swa swikoxo swa misava ya vona, loko kuve vatekeriwe timfanelo ta misava ya vona endzhaku ka 19 June 1913 hiko kwalaho ka xihlawu hlawu kuya hi mbala na milawu leyi ayinga tshamisekangi. Kwalomu ka swikoxo swa 69 000 swa misava swivuye swi nghenisiwa e tikweni hinkwaro.

Translated by Ike Ngobeni