Rixaka ra maNdebele e Afrika Dzonga

© Dr Peter Magubane

Ntumbuluko wa maNdebele

Eka 17th century, rixaka ra maNdebele ri phatlukile kusuka eka maxaka ya vona ya vaNguni ekusuhi na lwandle, lava ava fanele kuva xiphemu xa rixaka ra maZulu. Ehansi ka vurhangeri bya Musi, rixaka ra maNdebele rifambile kuya endzeni ka tiko, lava vanga fika vatshama e n’walungwini wa laha namuntlha hinge hile Pretoria.

Musi a vuriwa murhangeri loyi ari na vuswikoti swinene, laha lexi axin’wivilerisa ngopfu akuri vutomi lebyinene xikan’we naku sirheleleka ka vanhu va yena eka kuva vaxanisiwa hi vaakelani vamatimba swinene. Musi a tshembele eka vuswikoti byaku lawula vuxaka na vaakelani naswona anga pfumeleli ku kwata kuva kunghenelela endleleni yayena.

Tani hi murhangeri loyi a hloniphiwa swinene loyi ari na kutekelela miehleketo na mahanyelo, a tekiwa tanii hi munhu loyi anga kota kuva a tshembiwa swinene hi vanhu va va Sotho lava yena na vanhu va yena vanga fika vatshamisana na vona.

Rixaka ri Avana

Loko Musi a lova, n’wana wa yena lonkulu wa jaha, Manala, u vekiwe tani hi hosi leyitaka. Leswi switlhontlhiwe swinene hi n’wana lowun’wana, Ndzundza, naswona ku holova loku ku vange leswaku kuva na ku avana exikarhi ka rixaka leri ariri nyandza yin’we ra maNdebele.

Eku heteleleni nyimpi yilave kuva kona naswona, eka nkwetlembetano lowu awuri na ngati, Ndzundza u hluriwile kutani swiboha leswaku aya enyimpini. Yena na valandzeri vakwe vakongome evuhuma dyambu, laha vanga fika vatshama eka xiphemu xale henhla ekusuhi na le nambyeni wa Steelpoort eka ndzhawu leyi vuriwaka KwaSimkhulu, ekusuhi nalaha namuntlha hinge hile Belfast, kutani Manala u vekiwile kuva hosi eka xivandla lexi axiri xa tata wayena.

Hambi swiritano, akungari khale loko minhlangano leyinwana yimbirhi, leyi rhangeriweke hi vana lavanwani va majaha, yi phatluka eka rixaka ra maNdebele. Xiphemu xa Kekana xifambile ku kongoma e n’walungwini kutani xiya tshama eka ndzhawu leyi namuntlha hinge hile Zebediela, kutani xiphemu lexin’wana, e hansi ka Dlomo, xitlhelerile evuxeni laha maNdebele aya tumbuluka kona.

Translated by Ike Ngobeni