Ya Richtersveld

Eden Yoka Yinga Languteriwangi

©Shem Compion
Richtersveld yitshame hile makumu swinene e n’walungu vupela dyambu bya Afrika Dzonga. Loko switetano, yile kule swinene na swilo, yitshame yiri yoxe ekule na Atlantic Ocean hile vupela dyambu, Namib Desert yile n’walungwini na mananga ya savannah yale Kalahari kuya hile vuhuma dyambu.
Leyi i ndzhawu leyinga oma swinene, kahle kahle i mananga, lawa yangana mpfula yale hansi ka 220 mm. Tintshava letingana maribye lawa ya saleke ehandle titsemakanya hile xikarhi eka ndzhawu leyi hisaka. Swimilani swa succulent na matluka yo bumbula lawa ya cikinyaka e henhla ka maribye lawa ya tumbelaka emindzhutini.
Maxelo ya ximumu ya tlakuka kuhundza eka 50 degrees naswona vusiku bya xixika bya titimela swinene. Mati ya ntumbuluko lawa ya kumekaka hilawa yanga e nambyeni lowukulu wa Orange River, lowu khulukaka wutsemakanya ndzhawu leyi yoka yinga tisi mihandzu. Naswona eka hinkwaswo leswi, ndzhawu ya Richtersveld hi yin’wana ya mananga ya ntumuluko lawa yangana swohambana hambana e misaveni hinkwayo.
Yitlhela yiva na ndzhavuko wo leha nova na nkoka lowu katsaka vafuwi va swifuwo va ndzhavuko wa Nama, lava ava byisa timbuti ta vona eka ndzhawu liya kutlula 2000 wa malembe.
Nhlonipho wa ntumbuluko na ndzhavuko wa ndzhawu leyi awuna nxavo naswona i ndzhawu leyinga tshama yoxe leyinga tiyisisa xiyimo xa yona xohlawuleka. Hi marito yan’wana, Switika ngopfu kufikelela swilo leswinga endla leswaku ndzhawu leyi yitikuma yiri yoxe naku tsandzeka kuva kukumeka ndlela yaku endla leswaku ndzhawu leyi ya Richtersveld yi bindzurisa.

Xiphemu xa Afrika Xohlawuleka

©Shem Compion
Se, xana leswi hinkwaswo swingava swivula yini eka munhu loyi a lavaka kutiva ku antswa ndzhawu ya Richtersveld namuntlha? Kuya hi nhluvuko wa vanhu, kuna mapatu nyana yantsongo na vanhu vantsongo. Kuna swidorobani leswinga tateki na xandla leswingana switirhisiwa swa mani na mani xikan’we na vupfhumba. Migingiriko ya swa ikhonomi iyintsongo swinene.
Kuna migingiriko yintsongo ya vurimi bya leswi xavisiwaka e tibuweni ta nambu ra Orange River, kambe leswi kumekaka ngopfu eka ndzhawu liya i mayini wa dayimani (lowu langutekaka wu lawuriwa hi mabindzu ya matimba swinene lawa ya tirhaka hi xihundla lexikulu). Kambe unge ndzi nga vulavuli ngopfu. Ndzhawu ya Richtersveld ya fikeleleka naswona swi olovile ku kunguhata rendzo roya eka xiphemu lexi xo hlawuleka xa Afrika.
Kambe, loko hinga se ya emahlweni, ndzi fanele ku hlamusela leswaku ndzhawu ya Richtersveld yingaka yinga hundzeletiwi. Ndzhawu leyi yifana na nyala; yina swirhendzevutani swotala leswingana swimilani swohambana hambana, swifundzha swa tipolotiki na mintlawa ya ndzhavuko leyinga kona. Xankoka, hileswaku Richtersveld i xiphemu xa ndzhawu yo anama ya Namaqualand, naswona munhu ange vulavuli yi ndzhawu yin’we a siya leyin’wana.

Namaqualand

©David Fleminger
Tani hi Richtersveld, Namaqualand i ndzhawu leyinga oma swinene naswona yile kule na swilo. Swiviko swin’wana swihlamusela leswaku kuya hi ntlimbano wa vanhu, swifanele leswaku munhu un’we ava na square kilometre xin’we, naswona patu rosungula ra xikontiri eka ndzhawu liya ri endliwe hiva 1960s. Loko swa ha tetano, madoroba yakona yantsongo naku hangalaka, laha rin’wana ringa tshama ekule na rin’wana. Kambe, leswi ndzhawu ya Richtersveld yinga xiswona, leyi indzhawu yakahle kuyi vhakela and ya fikeleleka eka vavhakachi.
Eka vanhu votala, lexi hlanganisiwaka na Namaqualand i ti ‘daisies’. Lowu i nkomiso wa ntirho wa lembe na lembe wa mabilomu ya nhova laha mamiliyoni ya swimilani ya bilomaka kona kuringana mavhiki nyana hi nguva ya ximun’wana. Nkombiso lowu hilowu faneleke ku voniwa naswona hixitalo ndzhawu leyi yo miyela ya Namaqualand yitaleriwa hi vuyeni hinkari lowu wa mabilomu. Xo biha xakona, mabilomu aya landzeleli nongonoko wokarhi naswona kuva u tikuma uri eka ndzhawu yokarhi hinkarhi wokarhi swingaku kanganyisa.

Nkarhi Wakahle ku Vhaka

Ndzhawu ya Richtersveld, tlovo-tlovo kova mananga leswivulaka leswaku kutirha milawu yale makaya. Tinhweti ta ximumu (exikarhi ka October kuya exikarhi ka February) ka hisa naswona ku ome ngopfu, mahiselo ya tlakuka kuya fika eka 50 degrees. Tinhweti ta xixika (May-July) ta tititmela swinene, ngopfu ngopfu namadyambu na nimixo. Se, tinguva letin’wana hitona ta kahle ku vhaka hitona.
Kahle kahle, ringeta ku vhaka e Richtersveld himinkarhi ya mabilomu kwalomu ka masungulo ya ximun’wana (eku heleni ka July kuya exikarhi ka September). Mahiselo yakona ya kahle swinene naswona maxelo hi lawanene. Kuyisa emahlweni, lowu hiwona nkarhi wa lembe laha swimilani swotala swihumesaka mabilomu, swipenda ndzhawu yisaseka hi muhlovo kufana na xifaniso xa Jackson Pollock painting.
Tekela enhlokweni hambi swiritano, leswaku akuna switshembiso. Loko ndzahari e Eksteenfontein, xikombiso, mpfula yinile kuringana 24 wa ti awara totiya laha moya wotitimela wunga hunga kusuka elwandle. Hi boheke ku endla ndzhawu laha a hi etlela kona leswaku hita rhurhela vakhandziyi va swithuthuthu va ntlhanu lava ava tsakamile swinene naswona ava boheka kukuma vutumbelo hikokwalaho ka maxelo.

Translated by Ike Ngobeni