Ntumbuluko wa ma Zulu

© Dr Peter Magubane

Tinxaka to Hambana

Kwalomuya ka lembe rava 1550 Malandela, hosi leyi ayiri na nseketelo wuntsongo, lava avatshame ehansi ka xintshabyani xa Amandawe Hill e dzongeni wa tibuwa ta nambu wa Umhlatuze River loko wungase ya nghena e Nkwaleni Valley.

Ari na vana vambirhi va majaha, Qwabe na Zulu, lava, kuya hi ndzhavuko, avatshamela ku lwa, kutani tata wa vona Malandela u teke Qwabe anwiyisa leswaku ayatshama ehansi ka nambu, kusuhi swinene na laha namuntlha hinge hile Empangeni, kutani Zulu aya kuya tshama e n’walungwini wa ndzhawu ya nambu wa White Umfolozi River.

Hinkarhi walowo, hinkwavo vamakwavu lava ava tiyisisa valendzeri kusuka eka tinxaka to hambana, naswona hivumbirhi va xiximile hiku hambana (ukukhonza) eka hosi Mthethwa, loyi ari hosi ya matimba eka ndzhawu liya.

Dingiswayo wa Mthethwa

Kuya emaheteleleni ya 18th century Dingiswayo uvile hosi wa va Mthethwa. Tani hi jaha ntiyela a boheka kutsutsuma hiku chavela vutomi bya yena, tani hileswi tata wakwe a ehleketelela leswaku ule ka kungu raku vutla mfumo wayena. Dingiswayo u fambile swinene eka ndzhawu liya leyi namuntlha yitivekaka hi ndzhawu ya KwaZulu-Natal.

Hinkarhi lowu a famba hi wona, xivono xa yena axi kula swinene naswona u nghenisiwile eka kuxavisa, leswi akuri ntirho lowu awukula swinene ngopfu ngopfu e tindzhawini ta Portuguese port ya Delagoa Bay. Loko atatwa hita rifu ra tata wayena, u tlhelerile ekaya hi hanci, a khomile xibalesa, leswaku ata teka vuhosi byaka Mthethwa.

Dingiswayo ari na xivono xikanwe murhangeri wa matimba loyi anga kota kuvona leswaku mphikizano wa misava xikan’we na switirhisiwa swa ntumbuluko aswi sungula kuva emilon’weni ya vanhu xikan’we na vuswikoti byaku teka ndzhawu yikulu ya ma Portuguese leswinga tisaka switandzhaku swohlawuleka.

Laha anga vona leswaku ku aka vuthu ra Mthethwa xikan’we na valandzeri swiri swankoka. Ku fikela la, u endlile ndlela yaku hlanganisa mfumo lowu hluvukeke wa mintlawa leyin’wi xiximeke, kutani a tswonga lava hluriweke.

Translated by Ike Ngobeni