Nkomiso wa Matsavu Yale Kaya ya Afrika Dzonga

© Chris Daly
Although not indigenous to South Africa, spinach is a very popular vegetable in the local diet.
Hambi leswi swinga tshikiwa nakuka swinga tirhisiwi ngopfu laha tikweni ra Afrika Dzonga, matsavu yalaha kaya yanga kurisa marimelo, ku engetelela nhlayiseko wa swakudya xikan’we naku hunguta vusweti loko hile tlhelo swinghenisa macheleni anku antswisa rihanyo ra vanhu.
Matsavu yale kaya ya kondzelela swiyimo swo tika swa mbango, laha sweswi yanga tolovela eka maxelo yale Dzongeni wa Afrika (yotala ya mila e nhoveni) naswona ya lulamerile kuva ya tikulela hambi yanga cheletiwi. Ku engetela kwalano, matsavu lawa i xiphemu xa ndzhaka na ndzhavuko wa ndzhawu leyi.
‘African leafy vegetables’ swivula ntlawa wa swimilani leswi welaka e hansi ka matsavu ya matluka naswona switlhela swivuriwa morogo, miroho kumbe imifino hi vaaki vale Dzongeni wa Afrika leswi swinga xiphemu xa swakudya swa siku na siku eka mamiliyoni (ngopfu ngopfu e makaya) ya ma Afrika Dzonga naswona swifuwile swinene hi swakudya swofana na ti vitamin A na iron.
Leswintsongo, swirhabyani leswi nandzihaka, mabilomu na mihandzu leyintsongo, switirhisiwa tani hi matsavu. Swakudya swinga lulamisiwa kusukela eka muxaka wun’we wa matsavu kuya eka nhlengelo wa matsavu yotala. Ku katsa nantswo, swicheriwa swofana na matamatisi, tinyala, timanga na swipayisisi swinga tirhisiwa. Swotala swa swibyariwa leswi, switshoveriwa e nhoveni, kasi swinwana swa byariwa e makaya, hixitalo kuva swi pfuneta eka swakudya swale mitini.
Sweswi, va Agricultural Research Council (ARC) vateke goza raku hlohletela ku byariwa naku tirhisiwa ka matsavu hi van’wamapurasi, vavasati na mintlawa yokarhi. Ti projeke ta vulavisisi lebyi hiva ARC ti langute eka maendlelo yo antswa swinene yaku rima, mabyalelo yo antswa na tindlela tintshwa ta ntshovelo, leti langutaka eka macheletelo na manoniselo ya kahle lawa ya lavekaka, swibyariwa swintshwa na misava leyi khomaka mati kahle. Vuxokoxoko lebyi byi ta tirhisiwa ku simeka maendlelo ya kahle ya vupurasi naku humelerisiwa ka matsavu ya matluka ya xi Afrika.
Nongonoko wa vulavisisi wu langute swibyariwa leswi landzelaka:
Amaranth
Spider plant (Cleome gynandra)
Corchorus spp
Nightshade (Solanum retroflexum)
Makwembe na bitter melon
Ti cowpea (Vigna unguiculata)
Amadumbe (Colocasia esculenta)
Amaranth, corchorus xikan’we na spider plant i matsavu lawa hi ntumbuluko yanga ya matluka lawa yngana nhlayo yale henhla ya swakudya swotani hi calcium, iron nati vitamins A na C. Amaranth na corchorus switlhele swifuwa swinene hiti protein na fibre. Hambi leswi swibyariwa leswi switekiwaka swinga lavi vulawuri byotala naswona swimilaka nale ka misava leyingariki na swakudya ngopfu, mbuyelo wa vulavisisi wukomba leswaku mbuyelo wa swona wunga tlakusiwa hiku nyunyetela manyoro eka misava.

Amaranth

©Dinesh Valke
The young plants and leaves of Amaranthus spinosus are eaten like spinach and it is reputed ot increase the milk yield in cattle when grazed.
Lexi i ximilani lexingana mintsembyani swinene lexikulaka kusukela eka 30 cm kuya eka 2 m hi ku leha. Matluka yakona lawa yantsongo, laha xikulaka ha kona na mbewu hinkwayo switirhisiwa tani hi matsavu. Mbewu yiswekiwa yiri tindzoho, yi kandziwa yiva mapa kutani yi omisiwa. Matluka na swirhabyani swakandziwa swiva xinefu. Eka fole hinkwaro ‘weeds’ leri tekiwaka tani hi matsavu e Afrika Dzonga, amaranth hiyona yixavisiwaka ngopfu.

Spider Plant

I ximilani xa mintsebyani lexingana matluka lawa yangana voya nyana na tshindi rakona, matlukalawa yatshame kufana na tintiho letinga e vokweni ra munhu naswona yatirhisiwa loko yahari ya ntsongo. Minkarhi yin’wana ya dzunga, yanga swekiwa hi masi na matamatisi kutani ya phameriwa kufana na xipinichi, leswi tisaka nantswo wokarhi eka ndzelo.

Muxaka wa Corchorus

Muxaka lowu wutiveka tani hi Jew’s Mallow (Corchorus olitorius na Corchorus tridens) ximilani lexi xivakona lembe hinkwaro laha xingana swibilon’wani swintsongo swa xitshopani. Loko corchorus ri swekiwile ra rhetela kufana na okra. Kuhunguta kurhetela lokuya kufanele ku cheriwa bicarbonate of soda (kumbe mitsakamiso ya homu) eka mati lawa ku swekiwaka ha wona.

Nightshade

Nightshade i ximilani xa mitsembyani lexi kulaka kuya henhla xifika eka 75 cm naswona xitiveka ngopfu hikwalaho ka mihandzu ya xona leyintsongo ya purple kuya eka ntima, leyinga dyiwaka yitetano kumbe yitirhisiwa eka ku endla jamu. Muhandzu wakona loko wahari rihlaza wuna phoyizeni swinene. Matluka na tinhompfu ta kona swa swekiwa kambe swinga dyiwa swinga swekiwanga.

Kwembe na Bitter Melon

Pick young pumpkin leaves for steaming. Remove the thorny fibres by taking a small piece of the stem and stripping it down the back of the leaf, removing the thorny fibres. Cut into small pieces before cooking or sautéeing.
Matluka ya makwembe nati bitter melons (Citrullus lanatus) yatirhisiwa tani hi matsavu ya matluka. Swirho nkulu swa ndyangu wa Cucurbitaceae, swimilani leswingana misinya leyi navaka naswona switirhisiwa ku sivela nhova kuva yi mila swinga fanelanga. Switlhela swikotaku mila hiswoxe nale nhoveni, matluka, tinhompfu, mabilomu na mihandzu yakona leyintsongo yiswekiwa kasi tinyungu ti katingiwa tidyiwa titetano.

Cowpeas

©Jud McCranie
The pods and seeds of the cowpea plant. The leaves are also eaten as vegetable and makes a good animal feed.
Ximilani xati cowpea xina matluka naswona xikumeka swinene laha tikweni nkulu ra Afrika. Hinkwaswo matluka yakona na mbewu swidyiwa tani hi matsavu kasi ximilani hinkwaxo xitirhisiwa ku phamela swifuwo, xirikarhi xitsakama kumbe tani hi hay kumbe silage. Mapa yati cowpea yatirhisiwaka eka ku baka xikanwe nalaha ku humelerisiwaka nyama kufana nati chicken nuggets. Ti cowpeas tile henhla swinene hiti protein (18 kuya eka 35%) nati carbohydrate (50 kuya eka 65%) nati vitamin B.

Amadumbe

©David J. Stang
Just harvested amadumbe tubers should be washed before boiling or roasting.
Amadumbe, yitlhela yitiveka tani hi taro, i matsavu ya timintsu naswona yativeka tani hi ‘potato of the tropics’. Ayana vuxaka byokarhi na zambala rantolovelo, amadumbe yana timintsu letingana xitaci naswona ya swekiwa kufana laha matluka na mabilomu ya dyiwaka yari matsavu ya rihlaza, ngopfu ngopfu hi ndhuma ya wona e West Africa.

Translated by Ike Ngobeni