Van’wamapurasi votala va papalata ntirho waku hlayisa tibuku tani hileswi swihetaka nkarhi. Hambiswiritano, i ntirho wa nkoka kuva u hundzuka n’wamapurasi wo antswa.
Ti bangi, vayimeri va mfumo xikan’we na vaseketeri van’wana va swatimali vakoxa tibuku ta kahle swinene ta purasi loko vangase endla leswaku mali yivakona kumbe ku lombisa. Ku engetela eka sweswo, tibuku ta kahle ta purasi tita pfuna n’wamapurasi ku kunguhata ku antswa xikan’we naku vonela emahlweni.
Kuhlayisa tibuku eka swa maxelo na kuna ka mpfula swinga pfuna n’wamapurasi kuva a vhumba maxelo ya nguva leyitaka yaku byala. Kuva na maphepha ya timali leti tirhisiweke na mali leyi ngheneka swipfuna kuva u kunguhatela swa timali.
Ku hlayisa vuxokoxoko eka rivilo raku mila ka mbewu leyi xaviweke eka nguva leyi n’wamapurasi anga pfuneka ku hlawula ku antswa mbewu ya nguva leyitaka. Eka swifuwo, kufanele ku hlayisiwa vuxokoxoko bya vuxaka hi ngati, switsotswana na mavabyi, muxaka wa swakudya xikan’we na kudyiwa ka swakudya. Leswi swita pfuna ku sivela kutswalana hi xixaka, swi lawula kahle switsotswana na mavabyi naswona swi nyikela swakudya swakahle ku antswisa kukula.
Xana Iyini Maphepha ya Purasi?
Maphepha ya purasi yatala kuva na swilo swofana na physical inventory, depreciation, swilipi na leswi hakeriwaka, vatirhi, vuxokoxoko bya michini, vuhumelerisi na swin’wana.U Sungurisa Kuyini ku Hlayisa Maphepha?
Ku hlayisiwa ka maphepha e purasini swikatsa inventory, ku langutisiwa ka nhundzu (xikan’we na depreciation) kukatsa na nxanxameto wati account. Nhundzu i xin’wana na xin’wana xa nkoka lexinga xavisiwaka hi mali.Inventory
Endla nxanxameto wa swilo hinkwaswo leswinga e purasini xikan’we na ntsengo wa swona hiti rhandi. Xikombiso xa nhundzu kungava misava, miako, michini e purasini, swibyariwa leswi tshoveriweke, swibyariwa leswinga emasin’wini na swifuwo.
Asset valuation
Goza ravumbirhi iku langutisisa nhundzu- swihlamuseri hiti rhandi. Maendlelo lawa ya tirhisiwaka yaya hi ntumbuluko na xikongomelo, kambe tiyisisa kutirhisa maendlelo yalawa lembe rin’wana na rin’wana.
Record of Accounts
Mali hinkwayo na leswi xaviwaka hi purasi swifanele ku tsariwa ehansi.
Maendlelo yo Hlayelela Nhundzu
Ku langutisisa nhundzu swi endliwa hiku tirhisa maendlelo lawa:Ntsengo wo xavisa
Nhundzu yi vekiwa ntsengo kuya hi leswi yixavisisaka xiswona e vhengeleni hinkarhi walowo. Switirhisiwa ku veka ntsengo eka xitoko na swibyariwa.
Ntsengo wo xava
Maendlelo lawa ya tirhisa ntsengo lowu nhundzu yinga xaviwa hi yona naswona switirha ku antswa eka switirhisiwa swofana na mafurha na swakudya naswona leswi swahaku xaviwaka naswona hi mintsengo leyi kumekaka. Nhundzu leyi lahlekelaka hi ntikelo yotani hi switirhisiwa swale purasini swivekiwa ku hambana.
Ntsengo wale hansi kumbe ntsengo wa makete
Maendlelo lawa ya veka ntikelo wa nhundzu kuya hi ntsengo wosungula wa yona na ntsengo lowu yi xavisaka hiwona e makete sweswo. Ku tekiwa ntsengo wale hansi.
Tihakelo ta vuhumelerisi bya purasi
Maendlelo lawa ya tirhisiwa eka swibyariwa leswinga emasin’wini kambe swinga se tshoveriwaka.
Ntsengo, hi susa lowu lahlekaka
Manedlelo lawa ya tirhisiwa eka swilo leswi tirhisiwaka eka vuhumelerisi, kambe swilahlekeriwa hi ntikelo endzhaku ka nkarhi kufana na michini. Ntikelo wa swona wa hunguteka hi ntsengo wa depreciation wa lembe rero.
Xana Depreciation Iyini?
Ku hlayisiwa ka maphepha e purasini swifanele ku landzelerisa depreciation ya nhundzu. Depreciation swivula ku hunguteka ka ntikelo wa nhundzu yotani hi mimovha, michini, switirhisiwa, na mathulusi.Ku lahlekeriwa loku ka ntikelo hikokwalaho ka vukhale, kuhlakala nakuka swinga pfuni nchumu. Depreciation ahi ntsengo wa mali kambe kuhunguteka ka ntikelo wa nhundzu leyinga hundzeriwa hi vutomi bya yona.
Maphepha ya ti Accounts
Ku hlayisa maphepha ya swatimali ya kahle eka purasi, swina nkoka ku landzelerisa mali leyi nghenaka na leswi swi xaviwaka e purasini. Hlayisa phepha rin’wana na rin’wana ra mali leyi nghenaka na leyi humaka eka xin’wana na xin’wana xale purasini. Xikombiso, veka e tlhelo maphepha ya mavele na mazambala.Maendlelo yaku hlayisa maphepha ya laveka ku hlayelela mali leyi nghenaka hinkwayo e purasini xikan’we na leyi yi hakeriwaka xibalo eka lembe rin’we, ku twisisa leswi mali yi fambisaka xiswona, u endla mpimanyeto wa mundzuku xikan’we naku vona leswaku xin’wana na xin’wana lexi humelerisiwaka xi humelerisiwa hindlela leyinene.
Tindzhawu leti kunga kumekaka maphepha yati account tinga katsa na leswi landzelaka:
Switatimende swa bangi
Cash analysis book – swikatsa swilipi na leswi hakeriweke.
Petty cash book – ku tsariwa ntsena mali leyi tirhisiweke eka buku leyi.
Wage book – yi kombisa miholo leyi hakeriweke, swikweleti na tihakelo.
Deposit book – swilipi hinkwaswo swa khexe switsariwa kwala.
Proof of payment, ti vhowuchara ta swikweleti na swilipi swo xavisa, switatimende, ti invoice na swilipi swo dilivhara.
Switatimende swa Timali na Nhlayiso wa Maphepha
Tibuku ta purasi titirhisiwa ku endla switatimende swa timali. Switatimende swa timali swikatsa balance sheet, xitatimende xa mali leyi nghenaka na mafambiselo ya mali.Balance sheet yi kombisa leswi purasi ri kolotaka swona naleswi purasi ringana swona xikan’we naku kombisa kahle xiyimo xa timali xa purasi eka nkarhi wihi na wihi.
Xitatimende xa mali leyi nghenaka xikombisa leswi hakeriwaka xikan’we na mali leyi nghenaka kusuka eka balance sheet kuya eka leyi landzelaka.
Xitatimende xa mafambiselo ya timali xikomba mafambelo ya timali kunghena na kuhuma e purasini.
Translated by Ike Ngobeni