Nhlangano wa Vatswana e Vanhwini

© Dr Peter Magubane

Vuhosi Byale Kusuhi

Namuntlha Vatswana vangava va avanyisiwile hi swindzhawani swintsongo kumbe miganga (kambe valandzelela milawu ya tiko ra Botswana kumbe Afrika Dzonga) ya vuhosi, lebyi hambanaka kuya hi vukulu kusuka eka migid-gidi na madzana-dzana, lebyi kulu byi katsa tinxaka ta nhungu ta tiko ra Botswana. Rin’wana na rin’wana ri lawula timhaka ta rona ehansi ka hosi (kgosi), kambe kuna kuhambana lokukulu swinene exikarhi ka tinxaka tale Botswana na ta Afrika Dzonga.

Vatswana lavanga laha Afrika Dzonga ava wela ehansi ka vulawuri bya vurhangeri bya khale bya tiko xikaya ra Bophuthatswana. Rixaka rin’wana na rin’wana rina ndzhawu ya rona na vito, laha yotala aya thyiwa kuya hi murhangeri wa rona kumbe riharhi lexi vaxi gandzelaka tani hi ndyangu wa vuhosi, tlhelo ra khale ka ntsindza kumbe swokarhi leswi fambelanaka na matimu.

Rixaka rin’wana na rin’wana rina lomu ritumbulukaka kona ko hambana hambana, lesivulaka leswaku swirho swa rixaka rokarhi swinga hambana hi maendlelo ya swilo na ririmi. Leswi swivonaka ngopfu laha vanhu lavanga ringeta ku hlanganisiwa vatshamaka varikarhi vatsakela kuva lava hlawulekeke kutani vatirhisa kuhambana loko tanihi simbulu.

Tinxaka ta Vatswana ati naswona atise tshama tiva na vuxaka byo tiya exikarhi ka swirho. Ku hlangana kavona swingava leswi sukelaka eka kutswariwa ka vona, ku tswongana, ku hluriwa kumbe kutilavela kuva swirho. Swirho swinga kota naku hlongoriwa hi hosi, kumbe va tifambela hi voxe e tikweni kutani vaya hlangana na rixaka rin’wana.

©Dr Peter Magubane

Namuntlha Vatswana votala e madorobeni lawakulu yotani hi Johannesburg avati werisi eka rixaka rokarhi ximfumo, hambi leswi hinkwavo vatekelaka enhlokweni ku xixima xiharhi xokarhi kutani va amukela vuxaka bya ndzhawu leyi vahumaka eka yona eka lava va xiximaka xiharhi xolexo.

Ndlela leyifanaka ya kutihlanganisa hi loko tinxaka tahaku tumbuluxiwa laha eka letikulu swinene tive tona tinga endla leswi namuntlha hinge i Botswana. Mintlawa yayona ayi hlanganisiwe endzhawini yin’we hikokwalaho kaku nghenelela ka valungu leswinga endla leswaku kuva na Bechuanaland leyi endzhaku ka nkarhi yingavuya yikuma ntshunxeko kutani yiva Botswana.

Ku ringetiwile kuva ku katsiwa Vatswana eka tiko ra Afrika Dzonga swiendle leswaku kuva ndlela yotika swinene mayelana na leswi khale ka mfumo wa xihlawu-hlawu leswi awu endle tiko xikaya ra Bophuthatswana, tiko xikaya leringa vuya rin’okisiwa loko mfumo wa xihlawuhlawu wutava wu herisiwile. Tihosi ta Vatswana leti ati tekeriwa enhlokweni hinkarhi lowu wa xihlawuhlawu tahaya emahlweni ti van a xitulu xikanwe na mfanelo yo fuma vanhu vatona.

Xiharhi Lexi Tshembiwaka

Ku gandzela xiharhi, kuteka xiharhi xiri lonkulu eka rixaka, ximilani kumbe xin’wani, i khale swiri mhaka yankoka eka rixaka ra Vatswana. Munhu un’wana na unwana uti fambelanisa na xiharhi xokarhi, naswona vanhu hinkwavo lava tifambelanisaka na xiharhi xexo vatiteka vari maxaka, hi xitalo vavulavula hi xiharhi lexi tani hi tata wa vona, kumbe kuri tata wa tatana wa vona.

Vanhu lava va vula leswaku vanga kota ku landzelerisa vuxaka byavona laha byi sungulaka kona. Kuti fambelanisa na xiharhi swikumeka eka tinxaka totala swinene. Swirho swa rixaka rin’we aswi se tshama swifambelanisiwa na xiharhi xin’we, kumbe kuva lava fambelanisiwaka na xiharhi xokarhi vava vari swirho swa rixaka rin’we.

Xikombiso, rixaka ra Ngwaketse ari fambelanisiwa na swiharhi sworingana 22 swohambana hambana hambi leswi swirho swale vuhosini swingana xin’we. Leswi tshembiwaka swotala swa Vatswana hileswi hundziseriwaka eka vana kusuka eka lavakulu, leswi endlaka leswaku kuva ku khinsameriwa xiharhi xexo switekeriwa enhlokweni.

Matikhomelo yavekona mayelana na leswi pfumeriwaka, naswona kutsandzeka ku switekela nhlokweni swilava leswaku loyi a tlulaka milawu ufanele ayabasisiwa hiku phahliwa leswaku kuta siveriwa mavabyi kumbe mabadi.

Translated by Ike Ngobeni