Ngoma ya Majaha ya va Pedi

Mintirho ya Nkoka

©Dr Peter Magubane

Nkarhi wa ngoma, lowu awuri (nasweswi wahari) hi xixika nkarhi hinkwawo, awuya hivukona bya n’wana kumbe ntukulu wa hosi exikarhi ka swigwamatshuku. Akuri yena murhangeri wa madlala walowo xikan’we nakuva kutava yena murhangeri wa mundzuku wa tiko (mphato); hi ndlela leyi vavanuna ava hlanganisiwa na vuhosi.

Masiku nyana loko madlala wungase sungula (bodika), murhangeri (rabadia) na xandla xakwe (moditiana) ava hlawuriwa hi huvo ya vulawuri leswaku vata kota ku fambisa ntirho wa ngoma. Ava endla mintirho yavona tani hi malandza ya hosi. Wanuna wa murhi (thipana) nayena a hlawuriwa leswaku ata yimbisa jaha rin’wana na rin’wana. A fanele kuva a suka eka ntlawa wale handle leswaku kuta hunguteka khombo ra vuloyi.

Eka vusiku lebyi kupfuriwaka ngoma, badikana (va dzabi) ava yimisiwa hi layeni, na murhangeri wa vona emahlweni. Endzhaku ka yena, valandzelelana kuya hi switulu swavona, laha vanwana vasukelaka eka khoro (kgoro)yale vuhosini kutani valandzeriwa hi vafana kusuka eka khoro leyi landzelaka, swifambisa sweswo kuya fikela eka khoro yale hansi.

Vafana ava korhama kutani va totiwa murhi kuya hiku landzelelana kavona laha nhlaneni lowunga funengetiwangiki nchumu hi rabadia. Ku endliwa ka leswi aswi tiyisisa ndzhavuko eka xiyimo xaku tswariwa ntsena naswona kungari hi matimba ya munhu. Maendlelo lawa aya tiyisisa mintirho ya ngoma eka rixaka vaPedi, eka ku dyondzisa, naku veka swigwamatshuku eka xiyimo xokarhi eka ntlawa.

Ngoma ya Bodika

©Dr Peter Magubane

Loko dyambu ringa se xa eka mixo lowu landzelaka, ku biwa mhalamhala (phalafala) naswona, kuya hi rabadia, swigwamatshuku (badikana) swiya enambyeni, laha vayimbisiwaka kuya hi xiyimo. Endzhaku ko yimbisiwa vafana va tshamisiwa endzni ka mati yotitimela ya nambu, lawa yapfunetaka leswaku vanga twi kuvava.

Endzhaku ka kuwisa ka siku vafana vafamba vayisiwa laha vangata tshama kona (mphato), nakambe kuya hi xiyimo. Ndzhawu leyi ayiva yi endliwe hi timhandzi, kutani yi fuleriwa hi byasi na marhavi ya misinya. Yiva yiri na minyangwa yimbirhi, wun’we e vuhuma dyambu, lowu tirhisiwaka hi vavanuna lava fambisaka ngoma kutani kuva na lowunga e vupela dyambu lowu tirhisiwaka hi swigwamatshuku.

Vavanuna na majaha va etlela eka tindzhawu tohambana. Khoro (kgoro) yin’wani na yin’wani yina ndzhawu yayona yo orhela ndzilo, laha swigwamatshuku swa ndyangu walowo swi hlengeletanaka naku tlela kona. Mindzilo leyi ayi tshiveriwa akuri na leswi ayivula swona, loko yitshiveriwa lowu awu okiwa kusuka eka ndzilo wa hosi, kuringana nkarhi hinkwawo wa ngoma (bodika), awunga fanelanga wutimeka. Mintirho ya masiku hinkwawo e ngomeni (bodika) ya hambana nyana.

Nkarhi wotala wa siku awu tekiwa hikuva kuyiwa eku hloteni xikan’we naku endla mintirho ya vavanuna, kufana naku tlhuvutsa dzovo naku vatla. Na mixo xikan’we naloko dyambu ripela aswi kongomisiwe eka swiletelo xikan’we naku yimbeleriwa ka tinsimu ta ngoma. Swigwamatshuku (badikana) aswi dyondzisiwa mintirho yotika ya matimba naku kota ku kondzelela, kuyingisela vatswari, laha aku tiyisisiwa ngopfu ku hlonipha hosi. Milawu ya ndzhavuko na maendlelo (leswi katsaka matimu, ku phahla na milawu) aswi dyondzisiwa hiku tirhisa ririmi leri ari fanele ridyonziwa hi vona.

Nkarhi hinkwawo, vafana ava kamberiwa loko vakota ku kondzelela, laha aswikatsa naku biwa. Matikhomelo ya kahle aya tiyisisiwa nkarhi hinkwawo naswona rifu engomeni aringa tiveki. Swirho swa ngoma (bodika) aswi katsa malembe yokarhi laha loko ngoma (bodika) yingase hela vafana ava thyiwa vito. Ntlawa awuri na mintirho ya vusocha naswona avari ehansi ka vulawuri bya kgosana ya mphato. Swirho aswi pima malembe hiku tirhisa vito rale ngomeni, laha vati hambanyisaka hi malembe kusuka eka swirho swa ngoma leyi hundzeke.

Loko ku thyiwa mavito swiherile, ntlawa awu tivisiwa leswaku ngoma (bodika) yita fika emakumu, naswona swakudya aswi lulamisiwa leswaku kuta tlangeriwa kuvuya ka swigwamatshuku e kaya. Eka mixo wohetelela, swigwamatshuku aswi hlambisiwa leswo basa aswi totiwe emirini eka nkarhi hinkwawo lowu aswiri engomeni.

Tatana un’wana na un’wana a tsema misisi ya n’wana wa yena kutani an’wi nyika xidzobyani hiku tekela enhlokweni vununa bya yena lebyi ahaku byi fikelelaka. Mimiri ya vafana yitotiwa nkatsakanyo wa mafurha na tsumani. Hinkarhi lowu swigwamatshuku switiveka tani hi dialoga (vaponi). Valongoloxiwa kuya hi xiyimo kutani vakuma murhi rohetelela. Endzhaku ka leswi, vafamba vanga languti endzhaku loko rabadia a hisa madlala (mphato).

Ngoma ya Bogwera

©Dr Peter Magubane

Endzhaku ka malembe yambirhi ya ngoma ya bogwera yi endliwile. Hi xivumbeko, tingoma leti tifana na bodika, ehandle kaleswaku leyinwani ayina milawu ngopfu naswona yiteka nhweti. Hinkarhi lowu, swigwamatshuku swinghenisiwa eka vununa, leswi endlaka leswaku va endla mintirho ya vavanuna. Kasi bogwera byona byita tiyisisa vuxaka bya vu boti lebyi endliweke hikokwalaho ka vuxaka.

Kuna kuhlangana ka vun’we na ntirhisano lowu endliwaka hinkarhi wa bogwera. Kusukela loko kusungule mhaka yo famba kuya tirhiwa ekule, vun’we lebyi byi endle leswaku kuva na mintlawa yati 'home-boys' - banna ba gagesu — lava vanga pfunana kukuma ndzhawu yotshama lomu vatirhelaka kona, vafambisa mintsumbu ya swirho loko swilovile, xikan’we naku tivisana himhaka ta nkoka leti humelelaka ekaya loko vona vahari entirhweni e dorobeni.

Switeji swa kukula ka wanuna na ndzhavuko eka vaaki aswi hlamuseriwe kahle xikan’we naku laveka ka ku endla kumbe ku famba hitindlela leti yisaka ekukuleni. Switeji leswi swinga komisiwa hindlela leyi: nwana (lesea); mufana (mosemane); muntshwa (leSoboro); muntshwa loyi anga yimba (modikana); xirho xa nkarhi wokoma lowu hundzaka (sealoga); xigwamatshuku (leagola); xigwamatshuku xa bogwera (legwere); xikan’we na wanuna nkulu (monna).

Translated by Ike Ngobeni