Ndzhavuko Rivariweke Vanhu va ma-Coloured vale Richtersveld

Vanhu Vohuma e Matikweni Mambe

©Shem Compion
Endzhaku kaloko van der Stel’s a bule ndlela yoya eka Copper Mountain, ndlela yakuya e n’walungwini yihundzuke budula. Ayingova ndlela ya mani na mani, hindlela yin’wana, kambe endzhaku ka kwalomu ka 200 wa malembe kuve na nhlayo yale henhla ya vanhu lava vanga khitikana kuya e tindzhawini ta Namaqualand. Leswi aswi katsa vahloti, vama bula ndlela, vativi va swimilani, Van’wamapurasi va Europe, mahlonga lawa yanga nyenga na lava hinge iti Basters or Bastaards (vanhu lavangana ngati yo hlanganana). Hinkwavo vanhu lava vaha kufikakak va phikizanela misava na switirhisiwa, kusungule kuva na madzolonga eka ndzhawu liya – ngopfu ngopfu himinkarhi ya dyandza.
Xosungula a hi vulavuleni hiti Bastaards. Tinxaka letinga na ngati yohlanganana lava ava tiveka hi mavito ya vona hi munhu ha un’we, kambe lava avari na matimba yo fuma ava vavitana ti ‘Bastaards’ (vana vati Europeans na vantima) kumbe ‘Bastaard-Hottentots’ (vana va mahlonga na Khoikhoi). Mbuyelo wa kuhambana loku, vanhu lava votala avanga ringanelanga kuva vatshami vandzhawu liya. Kutani, varhangela ku fambafamba ka vanhu kuya e n’walungwini laha vanga fika vati lavela misava ya vona vari voxe.

Adam Kok

Laha, vahlanganile na mintlawa ya rixaka ra Nama, himinkari akuri vona valawulaka hikuva vari na swibalesa, dyondzo kumbe rifuwo. Vatlhela vat a na tipolotiki tokarhi hikokwalaho ka vukhongeri bya vona bya xikreste laha van’wana vanga kota naku teka mapurasi kumbe timfanelo ta madyelo ya rihlaza laha eku heteleleni kungava na kuhumelela lokukulu.
Nkulukumba Adam Kok wa ndhuma, loyi anga sungula rixaka ra Griqua, ari un’wana wa vona. Kok u rhurhile kusuka e Cape kuya e Piketberg, laha anga fika a tshama e purasini ra Stinkfontein hi lembe ra 1751. Endzhaku, yena na ndyangu wakwe varhurhele e n’walungu laha vanga fika vatshama e Kamiesberg laha vanhu vakwe vanga fika vava exikarhi ka vaxavi na vaxavisi vama European, Namaqua na rixaka ra va-Tswana va Dzonga. Kwalomuya kava 1780, swirho swin’wana swa ndyangu swirhurhele e Orange River, laha vanga fika vatshama e ndzhawini ya Kimberley, loko vanga se rhurha nakambe hikuva valava misava yavona. Kutshamela ku rhurha ka vona aswivangiwa hikuva ma- trekboers ava fika va vatekela misava ya vona.

Vanhu va Bosluis Basters

Vanhu va Bosluis Basters vakuma vito ra vona kusuka ekaya ravona rosungula, purasi ra Bo-Sluis (above the sluice), kambe kungari eka rito ra Afrikaans ‘bosluis’, leswivulaka xigalani lexi tswongaka ngati. Swikahle swinene ku tekela enhlokweni na rito roka ringari kahle ra ‘baster’, leri sukaka eka leriya ra khale ra ‘bastaard’, rivuriwa hiku tinyungubyisa kokarhi hi mintlawa ya baster (kukatsa Rehoboth basters e Namibia). Lava vaswitivaka vatsale leswaku swivangelo swakona swisukela eka malembe yava 1800s, loko xiyimo xa vona xa ‘half-castes’ xiva hambanyisile tani hilava va antswaka kutlula vanwana vofana na ‘hottentots’ na tinxaka tin’wana.
Nkarhi wun’wana, kufika ka Bosluis Basters hiswona swinga tisa kupfumaleka ntshamiseko eka vaaki va ndzhawu liya vama Khoikhoi. Ndzi byeriwe leswaku, ekusunguleni, mintlawa leyimbirhi ayi chavana swinene, kufikela sweswi nyana hiva 1980s, laha mucatu exikarhi ka munhu wa Nama na Baster swinga hlamarisa vanhu swinene e Eksteenfontein. Namuntlha, hambiswiritano, mintlawa yohambana hambana leyinga e Richtersveld yi vumbe nyandza yin’we tani hi vaaki naku tirhisana kun’we leswaku vata humelela.

Translated by Ike Ngobeni