Mfungho wa Mfumo ya KwaZulu-Natal

Xifundzha xa KwaZulu-Natal xiyime kufikela hi 2004 loko xingase amukela Coat of Arms ya xona leyintshwa. Eka malembe lawaya ya 10 endzhaku ka nhlawulo, KwaZulu-Natal ayi tirhisa tiri timbirhi ta Natal na KwaZulu, laha ati vekiwa tlhelo na tlhelo. 

Motto, wutsariwile ehansi ka tshaku ra rihlaza hi xi Zulu, Masisikume Sakhe, leswivulaka leswaku, “let's stand up and build”. Blazon leyinga ehansi ka Coat of Arms yitsariwile hi English na xi Zulu, rosungula eka matimu ya Afrika Dzonga laha blazon yikombiwaka hi ririmi rin’wana ehandle ka English na Afrikaans. Kusuka e tshakwini kuna xisirhelelo xa xi Nguni lexingana bird of paradise (Strelitzia reginae) bilomu leringa vekeriwa eka yona.

Muhlovo lowu yaka ehenhla nale hansi eka xisirhelelo wu yimela tintshava ta Drakensberg, letinga ndzelekano wa xifundzha na Lesotho xikan’we na Free State. Muhlovo wa rihlaza wu yimela nhova leyinga tala na xifundzha xa KwaZulu-Natal. Leswinga hambanyisiwa eka xisirhelelo i nseve na xigiya, hivumbirhi swikomba matimba ya ndzhavuko ya matimba ya vuhosi.

Xisirhelelo xiseketeriwa hi nghala (Leo leo) leyi ayiri xiphemu xa khale xa KwaZulu naswona xiyimela matimba ya hosi ya ma Zulu. Hile ka tlhelo lerin’wana ra xisirhelelo kuna wildebeest yantima kumbe gnu (Connochætes gnu), leyi ayiri xiphemu xa leswi kombisaka Colony na xifundzha xa Natal kusukela hi 1870, naswona yiri xiphemu xa coat of arms kusukela hi 1907.

Eka Coat of Arms leyintshwa, gnu yi kombiwa yinga lawuleki ematshanweni yakuva yiri eku tsutsumeni, kufana nale ka coat of arms leyinwana. Ehenhla ka xisirhelelo kuna crest leyingana yindlu ya xivumbeko xa baku ra tinyoxi. Lexi i xivumbeko xa ndzhavuko xa makaya ya xiraka ra va Nguni.

Swivumbeko leswi aswi tele ngopfu e dzongeni wa va Nguni laha aku tiveka tani hile Transkei na Ciskei. Mimiti leyi ayitala kuva yiri na tiyindlu totala ta muxaka lowu, yin’we ya nhloko ya muti kutani yin’wana yiva ya wansati na na vana vayena. Muxaka lowu wa muako masiku lawa awaha tirhisiwi, kambe tingaha voniwa eka tindzhawu ta matimu kusuhi nale Shaka’s Kraal.

Mfungho wa Xisirhelelo – Xisirhelelo xa xi Nguni

©Roger DelaHarpe

Ku hlawuriwa ka xisirhelelo swifanerile swinene tani hileswi swikombetaka ndzhavuko wa tinhenha ta ma Zulu na lavanga rhanga. Xivumbeko xa xisirhelelo ekusunguleni axi tirhisiwa hiva Nguni tani hi xisirhelelo xo leha (2 m hiku leha) laha tinhenha ati tumbela eka xona loko tlhari roleha rihoxiwa eka yena.

Shaka u herisile muxaka lowu wa xisirhelelo xikan’we na tlhari ro leha, laha anga nghenisa leswokoma swiri swimbirhi kuva swiva 1m, leswaku xita kota kutirhiseka eka ntlangu wa mavoko (kumbe tlhari rotlhava rokoma). Sweswi, hambi swisirhelelo swokoma swakumeka hindzhavuko kuva kulwiwa hi tinhonga exikarhi ka vajaha yava Nguni.

Swisirhelelo swa ndzhavuko swi endliwa hi dzovo ra homu kutani switiyisiwa hi timhandzi, letinga susiwaka leswaku swita khomeka kahle loko yinga tirhisiwi kulwa kumbe eka mintlangu. Tintambu tikhoma timhandzi endzhawini yin’we, hixitalo tiri muhlovo wohambana na xisirhelelo.

Mfungho wa Bilomu - Bird of Paradise (Strelitzia reginae)

Bilomu ra crane kumbe bilomu ra bird of paradise (S reginæ) rivile rona xigandlu xa ximfumo xa xifundzha xa Natal. I ximilani xale kaya emagoveni ya Zululand kusuhi nale lwandle, kambe ari kumeki e khale ka Natal Colony ya khale, e dzongeni wa Tugela River, kambe rikumeka rimila e Transkei nale xifundzheni xa Eastern Cape, naswona yikumeka eswirhapeni exifundzheni hinkwaxo.

Lexi hlamarisaka ngopfu hileswaku i bilomu ra ximfumo ra City of Los Angeles e California, naswona rimila enhoveni kwale, kumbe kusuka eka mbewu kusuka e swirhapeni swa laha kaya.

Translated by Ike Ngobeni