Mfungho wa Mfumo ya Free State

Coat of Arms ya xifundzha xa Free State yinyikiwe ximfumo hiti 7 May 1999. Yina tshaku ra mihlovo-hlovo laha kungana rihlaza, buraweni, beige leyi yimelaka misava ya xifundzha xa Free State. 

Motto KATLEHO KA KOPANO – leswi tsariweke hi Sesotho swivulaka kuhumelela hi vun’we. Xisirhelelo ixa mihlovo ya rihlaza, xitshopani na wasi. Rihlaza riyimela tindzhawu ta byasi, wasi yiyimela mapapa naswona xitshopani xiyimela maribye ya nkoka yale Eastern Free State.

Exikarhi ka xivumbeko xa xitshopani kuna bilomu rale kaya ra Orange River Lily. E henhla ka xisirhelelo kuna crown leyingana ti diamonds xikan’we na tindzoho ta mavele leswi yimelaka mfuwo wa swirimiwa swa misava na ndzhaka yati mayini ta Free State. Leswi seketelaka i ti cheetahs timbirhi.

Symbol ya Xiharhi - Cheetah (Acinonyx jubatus)

©Nigel Dennis

Hi miri lowu wa xivumbeko xa, milenge yo leha, mbilu leyikulu na mahahu xikanwe na tinhompfu leti pfulekeke, cheetah yi akeriwe rivilo. Kahle kahle, i xiharhi lexingana rivilo ngopfu lexi tsutsumaka ehansi laha misaveni. Cheetah yiwela eka ndyangu wa swimanga, hambi leswi yilangutekaka kufana na mbyana naswona ayina minwala leyi tlhelelaka endzhaku kufana na swimanga swinwana.

Kuva minwala yitshama yiri ehandle swiendla leswaku yitsutsuma ngopfu loko yi hlongorisa. Ti cheetah tina ncila woleha lowu yiwutirhisaka kuva yi tshamiseka loko yiri e rivilwini lok yi hlongorisa nala wa yona. Rivilo ra cheetah ra tsakisa kurivona, kusukela loko yisuka naloko yi khome rivilo ehansi ka 60 m laha xipidi xayona xifikaka eka 114 km\h.

Nala wa yona, lowungavaka xinwana na xinwana kusuka eka mpfundla kuya eka mhunti wuta ringeta kuva wunyamalala loko cheetah yirikarhi yi hlongorisa kutani wutumbela tumbela hi swihlahla na misinya. Yitala kuphikizana hi rivilo, yikomba vuswikoti na matimba laha loyi a hluriwaka a dyiwaka kumbe asala na ndlala.

Ti Cheetah hitona tihumelelaka ngopfu eka kuhlota kutlula swiharhi swinwana leswikulu eka nyangu wa swimanga, ngopfu ngopfu loko swijume nala wa swona.

Hambiswiritano, ya vevuka swinene kutlula swimanga swinwana leswikulu laha swihetelelaka swilanwa swakudya swa swona swisiyela tinghala nati leopards, ngopfu ngopfu laha swifaneleke swisungula swikoka moya loko swinga se sungula kudya.

Ti cheetah tina tindzhawu totala laha ti famba fambelaka kona kutlula ndzhawu leyi tishamaka eka yona, leyi tiyitsalaka hi mitsakamisi, kambe atiyi lweli. Kutirhisana ka vamakwerhu vati cheetah switele ngopfu.

Symbol ya Bilomu - Orange River Lily (Crinum bulbispermum)

Ximilani xa Orange River lily i xikulu swinene naswona xikula kuringana 1m hiku leha. Xina matluka ya mpunwa kuya eka rihlaza, tshindi ro leha xikanwe na mabilomu lawa ya cikinyaka ya muxaka wa lily, lawa yanga pink na nkhwalalati wotshuka eka xiphemu xin’we. Tani hi leswi vito rivulaka, mabilomu lawa ya mila etibuweni ta milambu nalaha kungana byasi byo tlhuma.

Mabilomu lawa ya nyanganya, ya damarhela yava na nuhelo lowu kokaka rinoko ra switsotswana kuva swiendla pollination. Mabilomu ya Orange River lilies ya biloma hinkarhi wa tinhweti ta ximumu. Loko mabilomu ya sungula kuwa, kuhumeleriswa mihandzu leyikulu ya pink leyingana mbewu endzeni.

Mbewu yakona yikurile naswona yimila ntsena loko yahaku fika emisaveni. Tshindi ri sirheleriwile hi mahanti, lawa ya waswirhelelaka hitinhweti ta xixika letinga oma. Bilomu ra Orange River lily ritirhisiwa tani hi murhi wa xintu waku tshungula rheumatism, varicose veins xikan’we naku susa ku pfimba. Kutlhela kutshembiwa, hivanwana leswaku, yisirhelela muti eka swobiha.

Translated by Ike Ngobeni