Mavabyi ya Mpfundla

© Judy Stuart

Afrika Dzonga i rinwana ra matiko yantsongo emisaveni lawa yangana mavabyi yambirhi lawa yanga dlayaka mimpfundla hiku hatlisa swinene. Lawa i myxomatosis xikan’we na mavabyi ya haemorrhagic. Hiko kwalaho ka sweswo, kutisa mipfundla kusuka eka matiko yanwana ya misava aswipfumeleriwanga. Akuna vutshunguri bya mavaby lawa hi vumbirhi ka wona naswona ya hangalasiwa hi switsotswana swofana na tinsuna nale moyeni.
E Afrika Dzonga, hina tinxaka ta mimpfundla letinga e khombyeni leyi vuriwaka riverine rabbit. Kuna nhlayo yintsongo swinene ya muxaka lowu leyisaleke naswona loko yofikela hi mavabyi yi boheka ku fa. Laha akurileriwi leswaku muxaka lowu wunga lova kambe na leyinwana yiva e khombyeni lerikulu swinene hikuva yinga khomiwa hi mavabyi lawa yanga holeki.
Xihundla xa kutsaka ka mpfundla i kubasa na swakudya leswi ringaneleke. Xivala lexinga thyaka, xingana mitsakamisi na vulongo switisa coccidiosis. Coccidiosis i microbe ya ntumbuluko leyivaka konaekhwirini ra mimpfundla hinkwayo kambe yiva xiphiqo loko mbango wu thyakile. Coccidiosis yinga vonaka hikuva mpfundla wutshama wulangute e henhla na khwiri leringa pfimba na mahlo yoka yanga tsakisi. Wuta chuluka vulongo byo nuha. Kuna muxaka wa sulphur lowunga engeteleriwaka eka mati yonwa (hlaya swileriso eka phepha ra yona).
Loko yitshunguriwa kahari nkarhi coccidiosis yatshunguleka. Susa mimpfundla hinkwayo leyivabyaka eka leyinga vabyiki kutani u basisa xivala kahle. Loko kuriku mpfundla lowu vabyaka awuri eka xivala xa nsimbi, basisa xivala lexi hi blowtorch. Swivala swa mapulanga swinga basisiwa hi Jeyes Fluid (kumbe leyi fanaka) kutani xitshikiwa xi oma hi dyambu. Susa swakudya leswi pfanganyisiweke, lucerne na swarihlaza kutani uphamela mpfundla hay leyinga basa kufikela mpfundla wu hola. Tiyisisa leswaku mati yo tenga yakumeka.
Ku pfimberiwa i mbuyelo wakudya rihlaza leringa vuna kumbe ku cinciwa ka swakudya swinga languteriwanga. Nakambe, susa swakudya handle ka hay na mati yo tenga. Hlohletela mpfundla ku suka hikuva uwu veka eka xinwana xivala. Dyambu nyana rita endla leswaku wutitwa wu antswa xikanwe naku famba famba. Mbuyelo hileswaku moya lowu awu pfarile wuta chucheka.
Enteritis yi dlaya hiku hatlisa swinene. Yikota ku hlasela swiharhi swotala entlhambini naswona yi dlaya endzhaku ka 24 wa tiawara. Swivonaka hikuva na nchuluko wo nuha swinene naswona mpfundla wutala ku etlela ehansi nhloko yiye endzhaku, wu tikeriwa ku hefemula. Kunghenelela ka xihatla ka laveka. Ringeta kuwunyika matluka ya tirhubeyila hiku hatlisa loko mavabyi ya vonakile loko switsandza vitana Dokodela ra swiharhi.
Abscess yinga vangiwa hiswilondza leswintsongo kumbe kulumiwa hi mimpfundla yinwana. Abscess yisungula tani hiku pfimba ehansi ka nhlonge laha switikaka kuyi khoma. Endzhaku ka masiku nyana, mavala ya ntima yasungula ku vonaka. Hlantswa ndzhawu yaleyo hi murhi xikanwe na xirhezani xo kariha swinene laha ungata tsema ehenhla ka vala rero. Kuta huma thyakaleri faneleke ku kamiwa kufikela ringaha humu. Chela syringe ya 10 cc hi 1% hydrogen peroxide kutani u chelae ka xilondza xexo. Leswiswita endla leswaku xilondza xexo xisala xibasile. Xikambi endzhaku ka masiku nyana ku vona loko xingaha vuyi.
Snuffles (ku khohlola) eka mimfpundla switele ngopfu. Veka mpfundla eka ndzhawu leyi pfumalaka moya ekule na mimpfundla leyinwana. Tshungula mpfundla lowu hi ti antibiotic loko mukhuhlwani wuya emahlweni. Vutsundzuxi bya Dokodela bya laveka.
Pasteurella yi hangalaka hindlela leyifanaka na mukhuhlwani kambe mpfundla wuta khohloa swinene naswona marhimila yata pfala tinhompfu. Endzeni ka mikondzo yale mahlweni yitava yitele marhimila hikuva mpfundla wuta tshama wurikarhi wuringeta kutisula naku basisa nhompfu. Pasteurella ya tlulela naswona xintshuxo xikulu ikuva ku dlayiwa mpfundla walowo wunga se tluleta leyinwana.
Malocclusion eka matinu ya mpfundla i xiphiqo lexikulu swinene naswona swivangiwa hi kuvaviseka kumbe kutswariwa na swona. Matinu ya mpfundla yatshama yari eku kuleni loko yanga hlangani kahle. Leswi swita endla leswaku mpfundla wunga dyi kahle naswona wuta twa kuvava swinene. Matino yanga tshoviwa kambe leswi aswi herisi xiphiqo. Dlaya mpfundla wunwana na wunwana lowukumekaka wuri na malocclusion. Leyi indlela yo antswa yaku herisa xiphiqo lexi.
Ear canker yivangiwa hi madzedze lawa ya hanyaka eka tindleve ta mpfundla. Switisa kuvava swinene naswona kungavonaka swilo swa buraweni endzeni ka Ndleve leswi loko swotshikiwa swinga tata Ndleve hinkwayo. Canker yinga tshunguriwa hikuva ku totiwa mafurha ya nwana etindleveni kumbe kutirhisiwa Ivomec (Ivomec is a sheep dip and can be bought from a vet or co-op. Apply as per instructions). Mimpfundla hinkwayo yifanele ku kamberiwa hikuva ku langutiwa swinene endzeni ka tindleve nakuva switshunguriwa hiku hatlisa.
Kupfimba milenge ehenhla kumbe e hansi. Kupfimba loku kungava eka milenge yale ndzhaku kumbe yale mahlweni leswi swinga vangiwa hi laha yi kandziyaka kona kungava kungari kahle. Rexes (a dual purpose breed) i muxaka lowu hlanganaka na xiyimo lexi hiku olova naswona wufanele kuva wundlaleriwa hi byasi exivaleni. Ehansi ko tiyela kukahla eka muxaka wa Rexes. Gentian Violet yinga fafazeriwa eka swilondza sweswo leswaku swita oma.
Matihlo lawa ya humaka mihloti yanga tshunguriwa hi tiya ya chamomile kumbe Terramycin mapa ya matihlo, Leswi swikumeka eka Dokodela kumbe e vhengeleni.
Ntshikelelo i xivangelo nkulu xakuva mpfundla wu khomiwa hi mavabyi. Mpfundla lowunga tsaka swa tika kuva wu vabya. Hlayisa mimpfundla ekule na valala va yona, tihuwa toka tinga languteriwanga naswona yitava yitshamisekile. Loko yiri na ntshikelelo, ku chela murhi eka mati lawa yinwaka wona swinga pfuna swinene xikanwe na mbango wo hola. Eka swiyimo swinwana, xielpulani xa whiskey xokatsiwa na meleke wohisa.
Heat stroke ya dlaya swinene. Loko mpfundla wuhisa swinene (over 25℃) wuta hatla wuwa. Kuhefemula swita tika naswona wuta tsakama swinene etinhompfini na nomo. Chela mati yo titimela xikanwe no tisa mati lawa yanga tiya leswaku mpfundla wuwisa ehenhla ka wona.

Translated by Ike Ngobeni