Ku Tisa Mati, Nhlayiso, ku Lawuriwa naku Pompiwa

Leswi Tisaka Mati

©Louise Brodie
Mati hinkwawo ya fika e henhla ka misava hi tindlela to hambana hambana kufana nakuva ya na Kunene tani hiloko ku wa xirhami, mpfula, xihangu, mberha kumbe nkunghwa. Kuna switisa mati swimbirhi leswikulu lawa ya tirhisiwaka eka swa vurimi xikan’we naku tirhisiwa ekaya, laha kunga mati yale henhla ka misava lawa ya fambisiwaka emisaveni hi swinkobyani na milambu kuya fikela laha ya tirhisiwaka xikan’we nale hansi ka misava laha mati ya fambaka hiti aquifers nati fissures emisaveni laha nakambe yatlhelaka ya fika ehenhla ka misava hintumbuluko kumbe ku nghenelela ka munhu hiku endla riwa kumbe ku borha mati lawa ya pompiwaka.

Nhlayiso Wa Mati

©Louise Brodie
Irrigation Dam with vineyards.
Mati ya hlayisiwa ema dan’wini naswona kusuka kona ya pompiwa kumbe loko xirhelelo xipfumela xinga tirhisiwa kucheleta masimu. Ku lahleka ka mati hikwalaho ka kuhaha swingava swale henhla loko madamu yari yakulu laha hansi. E hansi ka misava mati ya pompiwa kusuka eka madzana dzana ya timitara kusuka etshakwini kuya eka madamu kutani kusukela kona ya tirhisiwa kucheleta kumbe eka minkarhi yotala ya pompiwa kuya eka swimilani nale masin’wini kusuka eka ti aquifers e hansi ka misava. Mati lawa ya sukaka e hansi ka misava yanga fikelela e henhla ka misava kutani ya endla swithomuthomu. Eka minkarhi yin’wana tiva ra ntumbuluko riva kona kusuka eka swithomuthomu kumbe laha milambu yi khulukelaka endzhawini leyinga leveleka, laha xivumbeko xa misava xi pfumelaka.

Ku Lawula Mati

©Eric Miller
Sluice and water canal to water vineyards.
Mafambelo ya mati ya lawuriwa hiti foro letinga pfuleka, ti canals kumbe ti phayiphi kuya laha mati yafaneleke ku hlayisiwa kona kumbe ku tirhisiwa. Nsusumeto wo fambisa mati wu endliwa hi gravity kumbe ya pompiwa.
Mati ya antswa loko ya fambisiwa hi tiphayiphi kutlula loko ya fambisiwa hi foro leyipfulekeke kumbe ti canals hikokwalaho ka kuhaha ka mati kumbe kupfutela emisaveni.

Ku Pompa

©Louise Brodie
Irrigation pumps.
Tipompo totala ta ncheleto titirhisa gezi, petrol kumbe diesel. Kuna tinxaka timbirhi letikulu ta ti pompo, pompo ya centrifugal naya displacement.
Pompo ya displacement yitirha hikuva kunghena mati eka chamber ya pompo hi nyangwa kutani yi yisa mati eka chamber hi ntshikelelo eka piston kumbe diaphragm kunghena eka chamber hi ntshikelelo walowo, lowu ekuheteleleni yi tshikelela mati kusuka eka chamber kuya yaya huma. Mati lawa yanga eka chamber ya lawuriwa hiti valve timbirhi letinga tlheriseki mati. Ntshikelelo wuvangiwa hiswilo swotala, kungava nkahelo, moya, diesel na mafurha kumbe laha kutirhisiwaka pompo ya hydraulic hiku tirhisa kinetic energy leyi endliwaka hi mati hi woxe.
Eka xikongomelo xo cheleta kutirhisiwa ntsena ti pompo ta centrifugal. Pompo ya centrifugal yina lexi vange i impeller xingana ti khapu leti amukelaka mati exikarhi ka xona kutani xi hundzuluka endzeni ka chamber kutani ntshikelelo wa centrifugal wu susumeta kusuka exikarhi ka impeller kuya e handle kuya emakumu kutani ya kongomisiwa eka lexi humesaka mati eka pompo leyi kungayona yi humesaka mati kuya e handle ka phayiphi.

Translated by Ike Ngobeni