Ku Ceriwa e K2 - Mapungubwe

Vuxavisi bya Laha Kaya Nale Handle

©Roger de la Harpe

Kuna swilo swotala leswi kombetaka leswaku, eka malembe, vanhu vale K2 vati tolovete eka ndzhawu ya vona naleswaku vatiyisisa eka ku khomelela ka vuxavisi bya vona na east coast. Xikombiso, madzana dzana ya timhondzo ta tindlopfu tikumekile e K2, kusukela eka timhondzo tohelela kuya eka mabendlele na swipetlupetlu. Kutirha hitimhondzo aswi fambelana na mintirho ya vavanuna, naswona swin’wana swa vutshila lebyi aswi lava kutirhisiwa kwala kaya kungari kuya xavisiwa.
Swilo swotala, hambiswiritano, aswi endleriwe kuxavisela matiko yale handle, laha vumbhoni bya kona byiti kombaka hi mikwana yo endliwa hi timhondzo leti leswaku yita xaviseriwa vanhu vama Arab. Ku ceriwa e K2 kuhumese magidigidi wa vuhlalu bya nghilazi lebyi humaka e Egypt na India. Vuhlalu lebyi bya nkoka, byikumeke himihlovo yohambana hambana kusuka eka wasi kuya eka rihlaza, laha ku ehleketiwaka leswaku abyi tirhisiwa ku hakela timhondzo ta tindlopfu hi vaxavi va ma-Arab e east coast.
Vuhlalu lebyi byi sungule kuva kona hixitalo eka vanhu va K2 laha vanga sungula kubyi n’okisa ku endla nkatsakanyo wa vuhlalu leswivuriwaka ‘garden rollers’. Leswi aswi endliwa hikuva ku hisiwa vuhlalu lebyi kufikela byi n’oka kutani byi katsiwa na vumba. Ku ehleketiwa leswaku leswi aswi endleriwa kuva ku endliwa vuhlalu lebyintsongo swinene kuyelana na mali ya laha tikweni hinkarhi walowo. Tin’wani ta ti Garden Rollers tikumekile nale ka tindzhawu letingariki na vuxaka na ndzhawu leyi kwalomu ka kutlula 300ks ku suka kona. Lebyi i vumbhoni bya khale bya kutirhiwa ka manghilazi e Dzongeni wa Afrika.

Vulhalu na Mabendlele

©David Fleminger

Ku engetela eka vuhlalu, K2 yi humelerise nhlayo ya vuhlalu bya koporo na masinda, xikan’we na tiphayiphi letintsongo ta koporo.
Hi ndzhavuko, koporo yi fambelana na vavasati naswona swilo hinkwaswo swa koporo swingava swive na xiave eka kugandzeriwa ka swikwembu swa xisati.
Iron, hitlhelo lerin’wana, yifambelana na vavanuna naswona kuna swipetlu swa matlharhi leswinga kumeka eka ndzhawu leyi.
Lexi tsakisaka, hileswaku ndzhawu yale kusuhi nale K2 ayina koporo kumbe iron (ndzhawu yale kusuhi laha koporo yikumekaka kona hile Mussina, kwalomu ka 90km kusuka kona, naswona iron yingava yisukela ekule na kwalano.
Leswi swivula leswaku vanhu vale K2 ava yengiwa hiku xavisa na tinxaka tin’wana vatshame ehenhla ka swicelwa swankoka.
Swile rivaleni, leswaku vanhu vale K2 avari eku kuriseni ka vutivi bya vona byo xavisa xikan’we naku kuma rifuwo na xiyimo xa tipolotiki.
Kutlhela kuva na vumbhoni bya xiphemu xa vanhu va Zhizo lava nga sala eka ndzhawu liya (kumbe lava nga tlhelela) kutani vaya tshama e Leokwe Hill, lava avanga vilely ku tirha kumbe ku fumiwa hi ndzhavuko wa matimba wa vanhu va K2.

Nkarhi wa Vuhosi

©Shem Compion

Ku engetela eka kuxavisa, varhandziwile hi maxelo na mbango laha vanhu va K2 vanga katekisiwa hi masimu yonona swinene na mintlhambi leyikulu ya tihomu. Leswi swingava swi hoxe xandla eka kuva vatshike kuva na misava ya mani na mani kusungula kuva na misava ya vanhu. Loko vanhu van’wana vaya va fuma, hambiswiritano, ku cinca ka swiyimo swa vutomi aswitava swicince mahanyelo ya vanhu kufikela lavo fuma vatava vave van’wa tipolotiki vo duma. Leswi swiendle leswaku minkarhi ya vuhosi (leyi ayiri emaninginingini e Mapungubwe) yisungula kwalomu kava 1000 AD hi ndzhavuko wa K2.

Ku Ceriwa ka Thyaka

Lexi hlamarisaka ngopfu, hileswaku vuxokoxoko lebyi bya nkoka hi minkarhi na vutomi bya K2 byi kumeke hiku languta ethyakeini. Kufana na namuntlha, vanhu va K2 vahlengelete thyaka rotala swinene leri arifanele ku cukumetiwa. Leswi swi endliwe ngopfu hiku cukumeta thyaka eka nhulu ya thyaka rotala, leswivuriwaka xintshabyani xa thyaka.
K2 yina swintshabyani swotala swa thyaka, kusukela eka nhulu leyikulu leyi hlengeletiwaka hi muganga hinkwawo kuya eka leyi endliwaka hi muti wun’wana na wun’wana endzhaku ka xitanga xale mutini.
Nhulu ya thyaka yale xikarhi ya K2 (leyi ayiri 4 watimitara hivukulu) akuri leyi ayi langutiwe ngopfu eka ku ceriwa naswona ti archaeologists vave na nkarhi wakahle swinene ku langutana na nhulu leyi ya thyaka leri ra matimu.
Xikombiso, kupimanyisa kuya hileswi kumiweke eka nhulu leyi ya thyaka aswikomba leswaku vanhu vale K2 khale ava vulavula ririmi ra xi-Shona, ngopfu ngopfu xi-Kalanga kumbe vupela dyambu bya Shona.
Namuntlha, ndzhawu leyi yale K2 yina goji rikulu leringa ceriwa himalembe yava 1930s naswona akuna nchumu. Nhulu leyinga exikarhi, hambi swiritano, yaha vonaka, naswona yina tibodo ta vuxokoxoko letinga vekeriwa leti hlamuselaka vanhu vale K2 xikan’we naku hlamusela tileyara tohambana hambana leti kombetiwaka hi valavisisi.
Xobiha hileswaku, K2 ayi pfumeleriwangi ku vhakeriwa hi vuyeni bya manguva lawa. Kambe kuna makungu yaku yikatsa eka Heritage Tour endzhaku kaloko yitava yitshamisekisiwile. K2 yikumeka e ntangeni wa Mapungubwe National Park, ehansi ka kilomitara yin’we kusuka exintshabyanini xa Mapungubwe.

Translated by Ike Ngobeni