Ti Cereals ta Xixika eAfrika Dzonga

©Glenneis Kriel
Ti cereals ta nkoka swinene ta xixika i koroni, canola na malting barley, laha switirhisiwa leswi swotala swihumelerisiwaka laha kungana timpfula ta xixika ta Afrika Dzonga - Western Cape. Vuhumelerisi lebyi exifundzeni lexi byi kumeka e Southern Cape nale Swartland, laha koroni kunga yona yitisaka mali yotala.
Hikwalaho ka nhlawulo wuntsongo swinene wa swibyariwa kuva swi cinca cinciwa na koroni, van’wamapurasi lava vatala ku hlayisa swifuwo, swofana na tinyimpfu kumbe tihomu, leswaku tita kuma swakudya kusuka eka swibyariwa leswi swicinciwaka kufana na lucerne, medics na lupines.

Koroni

©Glenneis Kriel
Afrika Dzonga yina nhlayo yale hansi swinene ya koroni, leswivulaka leswaku yifanele kuva hi xava nhlayo yale henhla swinene ya koroni leswaku yita pfala na laha yi xotaka kona eka vuhumelerisi bya laha kaya. Tindzhawu ta vuhumelerisi ti hungutekile swinene eka malembe lawa yotala, hikokwalaho ka kuva kungari na mbuyelo wa kahle xikan’we na makhombo yale henhla lawa ya fambelanaka na vuhumelrisi, kuriku hile tlhelo tinhlayo leti humelerisiwaka kuya hi hectare ti tlakukile swinene laha hinga khensaka ku antswisiwa ka marimelo xikan’we naku humelela kka swona.
Koroni yi humelerisiwa etikweni hinkwaro ra Afrika Dzonga, laha aku tikomba kuhumelela hi tinhlayo tintsongo eka swifundzha swinwana, kungava laha kunga oma kumbe laha ku cheletiwaka.
Xifundzha xa Free State eka timpfula ta ximumu axi tekiwa tani hixona xitisaka xinkwa laha tikweni, hikokwalaho ka tinhlayo tale henhla leti humelerisiwaka kona, kambe vuhumelerisi eka ndzhawu liya byi hungutekile swinene eka khume ra malembe lawa hundzeke tani hileswi van’wamapurasi vatsakelaka ku byala swibyariwa leswi vuyerisaka mali yotala naswona swingari na mahkombo yotla ya vuhumelerisi.
Tani hileswi kungana tinhlayo letintsongo to hlawula eka tona swo humulerisa swona, xifundzha xa Western Cape laha kungana mpfula ya xixika, leyi katsaka Swartland na Southern Cape, yihetelele yiteka vutihlamuleri bya ku humelerisa naswona sweswi yi khome hafu ya vuhumelerisi bya Afrika Dzonga hinkwayo. Koroni exifundzheni lexi yi humelerisiwa ehansi ka maxelo yo oma.

Canola

©Glenneis Kriel
Canola i vuhumelerisi bya xixika naswona yi humelerisiwa eka ndzhawu leyingana timpfula ta xixika–Western Cape. Kuna kuringetiwa loku tlakukaka swinene kuva kukumeka tindzhawu tin’wana letinga humelerisaka swibyariwa leswi, hikokwalaho ka kutlakuka ka swilaveko swa canola oil.
Vuhumelerisi abyiri na mbuyelo mbuyelo wale hansi eka koroni, se van’wamapurasi avayi byala hikuva ayi pfuneta eka ku cinca cinciwa ka swibyariwa. Swipfuneta ku herisa vutomi bya mavabyi ya swimilani lawa ya fambelanaka na koroni naswona aswi pfumelela van’wamapurasi kuva va cinca cinca swidlaya mitsembyani leswaku va lawula ku antswa nhova. Ku antswisa leswi xotaka swi antswisile mbuyelo wa canola, leswinga yi hundzula swibyariwa swa nkoka ku swibyala.

Malting Barley

©Glenneis Kriel
Barley yi byariwa e Afrika Dzonga hi xikongomelo xo endla byalwa, tani hileswi nkoka wa yona tani hi swakudya swinga hlamuseleki khombo leringa kona eku byariweni ka swimilani leswi. Barley yotala leyi humelerisiwaka yi xaviseriwa va endli va byalwa lava kulu, AB InBev. Loko tinhlayo letintsongo ti xaviseriwa va endli va byalwa lavantsongo, leswi swinga twisisekeki eka timhaka ta vuxavisi.
Barley yi byariwa eka vuhumelerisi lebyi cheletiwaka eNorthern Cape xikan’we naleka tindzhawu letinga oma tale Southern Cape. Kukumeka ka tinxaka tintshwa swivange leswaku kuva na vuhumelerisi lebyi sweswi byi tlakukaka kuya fika eSwartland eWestern Cape.

Translated by Ike Ngobeni