Byasi Bya Madyelo

©Pannar Saad

Mabyasi, lawa ya tivekaka tani hi monocot kumbe swimilani swa matluka yolala, i swiphemu swa nkoka eka madyelo. Loko ya katsiwile nati legumes eka madyelo, mabyasi yanga hunguta khombo ra mpfimbelo loko swifuwo swidya eka madyelo. Mabyasi yatlhela ya hunguta kukula ka nhova, yanga pfuna leswaku madyelo yakota ku kondzelela xixika xikan’we naku nyikela mbuyelo wa kahle. Nxaxameto wo hambana wa mabyasi eka madyelo wuvula leswaku kuna byasi byotala lebyinga lulamela eka maxelo yo hambana hambana kumbe mafambiselo yokarhi. 

Mabyasi yanga avanyisiwa hi lawa ya hanyaka eka tindzhawu leti hisaka xikan’we na lawa ya tsakelaka tinguva to hola. 

Vutisa khamphani yihi na yihi ya mbewu hi switsundzuxo eka byasi bya kahle lebyinga lulamela ku byariwa eka madyelo ya ndzhawu yale ka ndzhawu yakanwina na muxaka wa misava yakona.  

Byasi Lebyi Byariwaka Hi Ximumu Bya Madyelo

©Pannar Saad

Mabyasi lawa ya humelerisaka mbuyelo wale henhla xikan’we nakukula eka tindzhawu leti kufumelaka hi ximumu ya vuriwa mabyasi lawa kulaka hi ximumu naswona ya tala ku byariwa eka tindzhawu leti kufumelaka e Afrika Dzonga. 

Tuft leyi endlaka byasi bya ximumu
Byasi lebyi abyi lulamelangi kuva byi dyiwa ngopfu naswona abyi gayeleki kahle. Ku gayeleka i nhlayo ya swakudya leswi xiharhi xinga switirhisaka kusuka eka madyelo. 

Swikombiso swa byasi lebyi endlaka tuff i weeping love grass (Eragrostis curvula), madyelo ya nkarhi hinkwawo naswona byi kondzelela swinene dyandza buffalo grass (Cenchrus cilliaris) na muxaka wa finger grass kufana na Smuts finger grass (Digitaria eriantha). 

Weeping love grass i byasi lebyinga lulamela misava leyingana acid ya pH ya 4 - 7. Buffalo grass yi tsakela misava ya pH 7 - 8, byi kula kahle eka misava ya sandi e nhoveni naswona byi chava aluminium na manganese. Byasi lebyi nantswekaka bya Smuts finger grass byikula eka misava ya shallow rocky xikan’we na misava ya sandi leyingana pH ya 6 - 7 kambe bya kayakaya eka misava leyinga nonangiki.

Byasi lebyi kulaka hiku hatlisa bya Rhodes byi tolovele swiyimo swo hambana hambana naswona byi humelerisa mbuyelo wale henhla swinene kusukela eka lembe ro sungula ra kubyariwa. Byi kahle swinene loko byi katsiwa na Smuts finger grass.

Byasi lebyi navaka
Tinxaka leti ta byasi tivuyelela kahle endzhaku ka ku dyiwa swinene hi swifuwo, leswi tolovelekeke eka byasi lebyi kulaka hi ximumu, abyi gayeleki kahle. Swikombiso swa byasi lebyi navaka swikatsa kikuyu – lebyi tsakelaka misava yonona – xikan’we na lebyi kondzelelaka dyandza naku khomelela misava bya bhai kumbe lebyi kotaka swotala bya (Cynodon species).

Byasi bya Xixika bya Madyelo

©Pannar Saad

Madyelo ya swimilani leswi kulaka laha kunga hiseki swikula ku antswa swinene eka tinguva to titimela kufana nahi xixikana xikan’we na ximun’wana. Byasi lebyi byi tshama byiri rihlaza na hi xixika, byi kondzelela gwitsi naswona byi tala ku gayeleka kutlula byasi lebyi kulaka hi ximumu. 

Tuft leyi endlaka byasi byalaha kunga hola
Hlawula byasi lebyinga lulamela kuva byi dyiwa hi swifuwo swa wena. Xikombiso, bya nkarhi hinkwawo bya ryegrass byinga kondzelela kudyiwa ngopfu, kambe byasi bya cock’s foot byi kulak u antswa loko byinga dyiwangi ngopfu. Italian ryegrass byinga dyiwa nkarhi wo leha kutlula muxaka wa Westerworld ryegrass. Ryegrass tani hi madyelo yilava nitrogen xikan’we na mati yotala.

Lebyo leha bya fescue byi kahle swinene eka misava yotsakama xikanwe na marshlands naswona byi kondzelela misava ya acid. Cock’s foot (Dactylis glomerata) byi nantsweka ku antswa. Byasi lebyi byinga kondzelela kudyiwa ngopfu naswona byi kula kahle swinene eka tindzhawu leti voyameleke e dzongeni xikan’we na tindzhawu letingana ndzhuti, tinga lulamela ku byariwa misinya ya madiriva kumbe swirhapa. 

Translated by Ike Ngobeni