Africa's Birds
Swinyenyana Afrika

© Nigel J Dennis
African Hoopoe
Afrika yina tinxaka to hambana hambana ta swinyenyani laha misaveni. Kuna swiyenge swinharhu leswikulu, laha kungana leswi dyaka mbewu, leswi dyaka mabilomu naleswi hanyaka hiswinwani swihadyana kumbe switsotswana. Leswintsongo leswi dyaka mbewu swiva swiri na nomo woka wunga lehangi lowu swiwu tirhisaka kuhlawulela swakudya kumbe kudya hi wona, kasi leswidyaka nyama ya swihadyani swona swina min'wala yoleha swinene na nomo lowukulu leswaku swita kota ku handzula no dlaya swihadyana leswi kudyiwaka swona.
Ntanga wa swiharhi wa Kruger National Park i kaya raswinyenyani swotala swa Afrika Dzonga leswidyaka swihadyani kumbe switsotswani. Koti rikumeka laha kungana byasi bya kahle, kasi rikhozi rona ritsakela kungana mintsandza na swihlahla laha kunga tala swakudya swa rona.

Xana hikokwalaho kayini swinyenyani swirhurha?

Xivangelo nkulu xakuva swinyenyani swirhurha i kukumeka ka swakudya hintalo, leswi kumekaka ngopfu himinkarhi yo kufumela ka dyambu. Ku kumeka ka swakudya ngopfu ngopfu switsotswani eka tiko leri swihumaka eka rona swiya switika kuya hileswi maxelo ya cincaka kuya eka ku titimela. Swilaveko swamatimba yo kota kutswalana swiendla leswaku tinyenyani tirhurha kuya eka tindzhawu kumbe matiko yan'wani.

Xana hikwihi kuhambana exikarhi ka matuva na Ngwamba?

Kahle kahle akuna ku hambana exikarhi ka tuva na Ngwamba hikuva swiwela eka ndyangu wun'we. Kutirhisiwa ntsena kuhambana hi mpimo kuvona kuhambana ka swona, laha tuva ringa rintsongo swinene eka leswi mbirhi. Ngwamba riwela eka xindyangwani xale hansi nyana laha kungova ngwamba elyi fanaka nyana na green parrot leyi vuriwaka ngwamba kuriku ngwamba leyi hinga tolovela kuyivona nayona yiwela eka matuva. Kuva swihi olovela hita tshama hirikarhi hirivitana tuva.

Xana hikokwalaho ka yini gogosani ri gogosa?

Gogosani ri endla leswi hikuva ri lava swakudya ngopfu ngopfu swivungu kumbe swinwana leswi ringa dyaka loko rigogosa. Rikota no endla mbovo lowungatava xisaka naswona rifanele kuburisana na leswinwani va gogosani.

Xana kuna kuhambana exikarhi ka Dada na Sekwa ke?

Leswi aswihambanangi na ku kayakayisa loku nga eka Tuva na Ngwamba, Dada kahari Sekwa. I swirho swa ndyangu wun'we, laha mavito lawa yanga thyiwa khale leswaku swita olovela vanhu loko vatshuka vahlanganile na swona. Dada rithyiwe dada hiko kwalaho kaleswi aswinga tiveki kahle leswaku riwela kwihi hikuva ari bayizisa vanhu swinene. Swilanguteka ingaku xihlawulekisi lexi hambanyisaka sekwa na dada i xisaka xa swona laha dada ri endlaka xisaka ebakwini ra nsinya.

Xana Koti ra hlota ke?

Hambi leswi ringa swikotaka kuva riti hlotela hiroxe koti, milenge na swikunwani swa rona aswilulamelanga kufana na leswinwana swinyenyani leswi kotaka ku hlota swidlaya swikuma swakudya. Koti ixinyenyani xinwana lexi kotaka kuva xichavisa no tekela swinwani swiharhi laha ritshamaka kuva matshama ya tele leswi endlaka leswaku ringa havi na xilaveko xo hlota. Kuna muxaka wunwana wa makoti lowu kotaka ku hlota wu dlaya swihadyani leswintsongo kufana na timhunti naswinwana swamuxaka lowu.

Xana himpela xikhovha xa vukula ke?

Nhlamulo iku ahiswona, kambe xikota ku ba noti, ku rila no endla mimpfumawulo. Mimpfumawulo leyi yi endleka loko xikhovha xihefemula naswona leswi switekiwa tani hindlela yo vitanela kumbe ku bula naswinwani. Ku kumeke leswaku ku huwelela swihumelela ngopfu loko kuri nkarhi wotshikela matandza no nghena exisakeni.

Xana hikwihi kuhambana exikarhi ka Vukuvuku na Rikhozi?

Vukuvuku rina tipapa to tontswa naswona rihlota swakudya riri emoyeni. Vukuvuku ari ti akeli xisaka kambe ritsakela kutirhisa xisaka xa swinwani swinyenyani kumbe ritshama riri hava xisaka. Rikhozi rona rina milenge yopfumala tisiva na xikunwana xo humela ehandle swinene. Rikhozi ri aka xisaka xarona laha vana varona vasiyiwaka loko riya lava swakudya. The eagle has unfeathered legs with many scales and a reversable outer toe. They build their own nests in which their young are left while they search for prey.

Xana hikokwalaho ka yini swinyenyani leswi dlawaka swihahela ehenhla swinene?

Ku hahela ehenhla switele ngopfu eka swinyenyani swotala naswona swi endliwa ngopfu hiku hisa. Leswi swiendliwa ngopfu hiku hisa loku humaka emisaveni laha swinyenyani switshama swiri eku haheni swiringetaka ku hlayisa matimba notikuma swiri ehenhla kumbe eku haheni. Kuhaha lokuya ko jika jika kusuka e hansi ku endliwa hiswinyenyani leswi ringetaka kuva switshama swiri ekufamba fambeni kumbe kuhaha. Leswi switlhela swiendla leswaku swinyenyani swikota kuvona swale kule, leswi endlaka onge swotshuka swihumelerile swinga tiveki leswaku swihuma kwihi.