Umshado eMmangweni wema Tswana

Inchubo Yekuba seMshadweni

©Dr Peter Magubane
Ngekwesintfu umfati wekucala wendvodza abekhetselwa; umangabe bekangakhona bafati labaningi, lalabanye bekatikhetsela yena. Emkhatsini wemacembu lasetulu netintfo letiningi, bafati bendvodza lebeyisihlobo bebanconotwa. Lebebatsandvwa ngumzala wakhe lotalwa ngumnakabo make wakhe, umntfwana wadzadze wababe wakhe, umntfwana wemnakabo babe wakhe. Umshado kuloku usho kutsi bunjinga bamakoti kutohlala kuloko lokuhleshulwe ngubabe wakhe kanye nemnakabo babe wakhe.
Umshado wawukadze ulungiselelwa ngemacembu etihlobo, indvodza lesihlobo itsatsa lomtfwalo. Tetsembiso tebantfwana bekuvame kuba yintfo lejwayelwe, kepha akusentiwa manje. Intfo lebeyibalulekile ngesetsembiso kwakukukhokha emalobolo (bogadi) lasuka kumndeni wemkhwenyana kuya kubomakoti. Umshado wawutsatfwa ngeliciniso ngemuva kwekuphuma kwemalobolo. Loku kusho kubhadalwa kwentalo yamake (hhayi kutsengwa kwamake) kulelicembu lakubomyeni wakhe. Ngulapho ke bantfwana labatalako bangaba yincenye yelicembu letihlobo takubo myeni. Uma umfati angakhoni kutala umntfwana, licembu lakhe kumele limuletsele munye wabodzadze wakhe noma bafake lomunye wabodzadzewakhe, noma babuyisele emalobolo emuva.
Lamalobolo afaka kakhulu tinkhomo, noma lamanye emaTswana (Ngwaketse na Kwena) kufaka timvu. Namuhla, kunotsa kwamakoti kuyabhadalwa, kuhlanganiswa imali netinkhomo imali levunywe licembu. Inombolo yemfuyo beyingakavulelwa tingcongco temalobolo kepha sincumo sasentiwa bantfu bakubomkhwenyana; umndeni wakubomakoti wawungasho lutfo kuloku ngaphandle kwekutsi bangavumi umababona kutsi lelicembu lakubomkhwenyana lingakhona kukhokha lokuningi. Kubhadala kwakwenteka kanye ngesikhatsi lomakoti aye kuyohlala nemyeni wakhe. Letilwane (tihlale tiyinombolo lelinganako) tatihlanganiswa ngubabe wemkhwenyana lobekacela bomnakabo kutsi bafakele noma bangete.
Bekagadza inkunzi yinye lechamuka kumalume wamakoti, njengoba tinkhomo letatfolwa ta dzadze wakhe (make wamakoti) tatisetjentisiwe kutfola umfati wakhe. Letinkhomo tatfunyelwa ekhaya lalobabe wamakoti, lapho babanjwa khona sikhashana ngubabe wakhe. Ngemuva kwekungeta, lobabe wamakoti bekabese uyatihlukanisa emkhatsini wakhe kanye netihlobo letidvute takumake wamakoti, bonkhe labo bebacelwe kutsi banikele kumalobo emnakabomakoti. Malume loshadisako wamakoti kanye nemnakabomakoti lomdzala bebanesicelo labasifunako ngetinkhomo letitfoliwe temalobolo.

Sitsembu

Uma indvodza beyinebafati labangetulu kwamunye, ngamunye umfati bekabekwa indlu yekuphumulela yetjani—tindlu, emasimu, tinkhomo, kanye netintfo tekusebenta endlini letisetjentiswa nguye nebantfwabakhe. Nomakunjalo, make lobekatfunyelwa kuyomelela umfati loshone anganabantfwana, noma kuyotalela umfati longakhoni kutala bantfwana, bekaya kulendlu yetjani yalomfati lakamungenela esikhundleni sakhe.
Ekufeni kwemfati lomdzala tintfo tasendlini yakhe yetjani betitfolwa bantfwana bakhe, Bafati besitsembu bebabekwa ngendlela yekungashadi (akashadi), liciniso lelashiya lokuhlela kuvulekile ngekungavumelani, kahlekahle ngemuva kwekushona kwendvodza. Setsembiso semfati wekucala sasifanele sibengiso lesidzala, bese indvodzana yakhe yekucala itsatsa sigaba sebundlalifa kanye nendzawo yababe wakhe.
Yebo umsindvo wekuhlelwa uvame kulandzela kufa kwendvodza yemandla nemadvodzana akhe ekucala nebafati babo bebalungela lilungelo lekuba ngulabancane belifa. Ngesikhatsi hulumende welibandlululo unika emmandla etikhulwini, labanye labafundza bantfu batitfpa babambeke kulomsindvo, ngisho nasendzaweni yemacala, njengoba emadvodza abesebentela lilungelo lekuphumelelisa buholi bemacembu lamancane ebantfu abo babe wabo nekubita bantfu labafundza bantfu kutsi bahlole ticelo tabo tekuba ngamadvodzana ekucala ebafati babo labadzala.

Translated by Phindile Malotana