Lisiko lemaXhosa Lemcimbi Lomaka Sigaba Emphilwebi Yemuntfu

Emalungiselelo eKusoka Kwebesilisa bema Xhosa

©Dr Peter Magubane

Kuleminye iminyaka Yelikhulu nemaShumi Lasihlanu noma ngetulu, tonkhe tindzawo tetikhulu nebantfu bema Khoi-san eAfrika lese ningizimu babona emalungiselelo ekusoka njengentfo lebalungiselela kubayinsha, silisa nesifazane, ngetindzima tabo njengebantfu lesebabadzala emmangweni.

Etikhatsi letingatiwa ngaphambilini, sigodlo semaXhosa satsatsa kusoka njengendlela lenkhulu yesilisa, kumbe kusuka kundlela yebeSotho, futsi sekuhlangene dvute nabo kusukela lapho. Ngekuhamba kwesikhatsi nangebukhulu njengemphumela wemphilo yema Xhosa, kusoka kwatsatfwa tikhulu letisemaveni abomakhelwane kufana nebaThembu, emaMfengu, emaBomvanaa, emaXesibe, emaMpondo nema Mpondomise.

Ngekungangabati, kusikwa bekunentfo yebusotja, njengentfo lenkhulu yendvodza lencane lotosebenta njengelisotja ngaphambi kwekutsi ashade. Ngesikhatsi Dingiswayo, lobekangene eticatfulweni taShaka, wetfula indlela yemasotja noma emabutfo asendzaweni yakaZulu, kusoka kwakaZulu kwamiswa.

Kusoka kwemaXhosa

©Dr Peter Magubane

Phambilini, konkhe kusoka kwema Xhosa kwakukhonjiswa ngetikhali kanye nemacembu lamancane emphi ababe wakhe nabomnakabo babe wakhe ngemcimbi-wekuphuma (umgidi) lobanjelwa kufaka labasokako (abakhwetha) babuye emuva emmangweni kusuka emahlatsini lapho bebabekwe bodvwana khona.

Kusoka kusachubeka ngekwentiwa ngendlela yebantfu labakhuluma-siXhosa, emadlolobheni nasetindzaweni tasemakhaya, nomanje kusabutwa ngako ngendlela yetemphilo. Kusuka ekucaleni kwemnyaka wa 1990, inombolo yebasoki labasokola ngekwelashwa kanye nekuhlangahlangana kwe ngcondvo, baze bafe, ngenca yalomsebenti wekusoka iyakhula njalo ngemnyaka. Intfo letosita kuletitinkinga kutsi kubekwe lomsebenti wekusoka etandleni tebantfu betemphilo labawufundzele.

Translated by Phindile Malotana