Emantongomane aseBambara

©Bio-innovation Zimbabwe
Emantongomane aseBambara (Vigna subterranea) alinywa kakhulu balimi labalimela kudla nemndeni wabo base sub-Saharan Africa. Esitsatfu ngekuba mcoka lawa mantongomane kulanye endzaweni yase semi-arid Africa ngemuva kwemantongomane labitwa ngekutsi yi (Arachis hypogaea) kanye netindlubu (Vigna unguiculata).
Emantongomane aseBambara aphindze abitwe ngekutsi yi earth pea, jugo bean or nyimo beans. Ahlobene netindlubu asebentiswa kudliwa bantfu kanye ne kudliwa tilwane. Asesigangeni kanye nalawo lalinywa emakhaya, balima lelihlobo lalamantongomane latinhlobo letinyenti ngemubala kanye nebukhulu. Lawa lamhlophe futsi lane cream ngiwo latsandvwako eAfrika bese kutsi lawa lamnyama nalokubovu ngiwo latsandvwako eSouth East Asia.
Emantongomane aseBambara akhuliselwa kakhulu kutsi kutfolakale inhlanyelo yakhona, lasebentiselwa kudla, emicimbini yesintfu (njengasemincwabeni) nasemicimbini yekushintjaniselana ngetipho.
Sekuphe khona kuvusetelwa ekuhlanyelweni kwalawa mantongomane etindzaweni taseSavannah ngoba ayakhona kumelana nesomiso futsi angakhipha sivuno lesikahle noma umhlabatsi ungavundzanga, njengasendzaweni yase Bambara, dvutane nase Timbuktu entasi nase Sahara. Nigeria ngiyo lekhicita kakhulu lawa mantongomane emhlabeni wonkhe.
Emantongomane aseBambara alinywa eSouth Africa eMpumalanga, Limpopo, naKwaZulu-Natal.

Kuhlanyela Emantongomane aseBambara

eSouth Africa, lawa mantongomane lakhula ngekushesha lalinywa kanye nembila, tindlubu ne melons noma ahlanyelwe wodvwa. Kutsatsa tinyanga letitsatfu kuya kuletisitfupha kutsi avutfwe, kuye nangesimo selitulu sakuleyo ndzawo. Emantongomane aseBambara ahlanyelwa kusukela enhlanyelweni, abe 25 - 160 Kg kuli hecta, kungaba semalayinini noma afatwe. Angalinywa emhlabatsinin lobhedzako njenge mhlabatsi wesanti, futsi kulula kuvuna.
Simo sekushisa kwelilanga lesikahle kumila lawa mantongomane ngu 30 - 35°C. Kushisa kwelilanga ngelilanga lokuhamba kubo 27℃ ngiko lokufunekako. Umhlabatsi wesanti lonemsoco wePhosphorus (P) ne potassium (K) ukahle, noma lelinye licwaningo likhomba kutsi kufaka lona manyolo akukhuphuli sivuno. Lawa mantongomane angenta umhlabatsi ube ncono ngoba ayakhona kulungisa bo Nitrogen emhlabatsini.
Lesihlahla sikhula sibe sidze nga 30 cm, sibukeka njengemagala emacembe lakhula esihlahleni lafike ahlangane ngetulu. Lawa mantongomane ahlala ngekhatsi entfweni yakhona, lephetse yinye noma timbili tinhlanyelo (emantongomane), lakhula ngephansi kwemhlabatsi. Tinhlanyelo tiyalunga emuva kwetinyanga letintsatfu kuya kuletisitfupha emuva kwekumila.
Ngesikhatsi sekuvuna, lesihlahla sidvonswa ngesandla, kuvele lamantongomane lamila ngephansi kwemhlabatsi. Lamantongomane abese ayasuswa ngesandla asebentiswe ngaleso sikhatsi noma omiswe. Kuvuna indzawo kancane ngiko lokujwayele kwentiwa. Sivuno lesingu 300 - 600 Kg kuli hecta ngiso longasigadza.

Kudla Emantongomane aseBambara

Lawa mantongomane aseBambara amcoka ku protein acuketse 18 - 19% na 63% carbohydrate nemafutsa langu 6.5%. noma ane protein lencane kunalamanye emantongomane, kepha inhlanyelo yemantongomane aseBambara anemsoco we amino acids lenyenti njenge isoleucine, leucine, lysine, methionine, phenylalanine, threonine ne valine.
Lamantongomane angadliwa anjalo ngekuwabilisa noma kuwafraya, kepha angaphindze omiswe. Emantongomane lamanyenti adliwa emuva kwekomiswa. Emantongomane lomisiwe, langu 1.5 cm ngebudze, anetfo lecinile lephatsa lenhlanyelo. Leti tinhlanyelo tibese tiyahlafahlatwa tentiwe flour, losebentiswa kwenta sinkhwa, emakhekhe noma emadobholo. Lo flour uhlanganiswa nemaftsa nemanti langashisi kakhulu, anyanisi locotjiwe, sawoti nentfo lebabako bese kufakwa eOven.
Libisi lelilungiswe ngalenye indlela lefana ne tempeh (intfo lebekiwe yabila) kungentiwa kusukela kule nhlanyelo. Lelibisi lelisuka kulawa mantongomane lisebentiselwa tintfo letinyenti kulamanye emave aseAfrica.
Emantongomane aseBambara aphindze asebentiswe kudliswa tilwane ngoba anemsoco lomnyenti weNitrogen ne phosphorus. Letinhlanyelo tidliswa tingulube naletinye tinkhukhu. Emacembe alamantongomane lekomisiwe asebenta kuletinye tintfo, ane protein 16%.

Translated by Thandokuhle Motha