Emakhaya eSintfu emaZulu

Kuma Kwemakhaya

©Dr Peter Magubane

Tihlobo betakha sisekelo semphilo yesintfu yemaZulu, lebekeke kulomuti (kukhula kwemakhaya). Kute kubengunyalo, lomuti wawufaka inhlokoyelikhaya (umnumzane), nebafati bakhhe kanye nebantfwana, umnakabo lomncane nebafati bakhe nemindeni, futsi, etikhatsini letiningi, emadvodzana lasashadile nawo.

Ngentfutfuko yetebudolobha kanye neku-hlukana kwekuma kwaphambilini, lomuti sowuba yintfo lebayincane, uvame kufakaa indvodza yinye nemfati wayo (noma bafati bayo) nebantfwana. Ngekwesintfu, lamakhaya lakhulile kwakuba tindlu letihlangene, lelapho imphilo lephelele itochutjwa khona. Munye umuti bewubanetinkhomo tawo futsi letikhokha lubisi, nemasimu awo lapho khona ummbila kanye netibhidvo betilinywa khona kwentela kunika letidzingo talabo labahlala khona kumakhaya lamakhulu.

Lokubekeka nekuhlelwa kwalomuti bekufana emmangweni wonkhe wemaZulu futsi bekuveta lesigaba sebafati labehlukene. Letigaba talabafati bemuntfu nje bekubekwa ngekuya ngendlela labashada ngayo, umfati wekucala ngekuba ngumndlunkhulu (inkhosikati).

Ngale nkhosi netikhulu tayo letimcoka, lomfati lomkhulu, lobekadze angumfati wekucala, wakhetfwa kutsi abeyincenye yalabo labaluleka inkhosi ngemuva kwekungena esigabeni sebudzala futsi bekudzinga kutsi agcple le sicoco (indandatho-yenhloko). Lomuti wawuyindingilizi ngekubekeka futsi wakhiwa endzaweni lengatsi iyawa ubuke empumalanga lapho kudzingeke khona, ngalendlela yekuwa lebuke ekungeneni, kwentela kutsi lendlu yesikhulu itoba sendzaweni lephakeme futsi ibuke wonkhe lomuti.

Enkhabeni bekukhona sibaya setinkhomo (isibaya) lapho khona letinkhomo betifakwa khona ebusuku bese lamabele bekafakwa ngaphansi emigodzini. Lobubanti balesibaya lebesivama kwakhiwa ngetingondvo letihlanganisiwe noma, nangabe kute tihlahla kulendzawo, besentiwa ngematje. Lesibaya setinkhomo besibangasendzaweni yekuthandazela yakulomuti: bekungiko, futsi etindzaweni letisemakhaya nalamuhla kusenjalo, lendzawo lapho kucatjangwa kutsi imimoya yemadloti iyaluka khona futsi nalapho kubanjelwa khona imithandazo.

Lana kunikelwa khona phindze kwentelwa khona kubonga tibusiso letitfoliwe. Phambilini, besifazane bebangangeni esibayeni, futsi kute wesifazane lobekangasiye umntfwana 'wakulendlu' bekavunyelwa kutsi angene, ngaphandle kwemicimbi lebalulekile.

Nomakunjalo, ngetikhatsi tandvulo ngemnyaka wemashumi lamabili, lentfo yemadvodza yekutsi afune kusebenta njengetihambi kuphocelele bafati kutsi batsatse kunakekela imfuyo yemadvodza abo. Ngekwesintfu tindlu ngatinye betakhiwe phakatsi kwafenisi wesibaya kanye nafenisi longaphandle (uthango) kwe muti, kugegetelwe ngemanyeva noma tihlahla letihlabako letindze lebetifakwa kwentela kunika kuvikela lokulula kulabo labangenako.

Indlu ye Sikhulu

Umfati wesikhulu uhlala endlini yesikhulu (endlunkhulu), ngetulu kwelikhaya (umuti), icondzene ngco nalapho kungenwa khona. Indvodzana yakhe lendzala yayi, futsi nakumphakatsi wesintfu usese, yindlalifa yesikhulu futsi lototsatsa kubabe wakhe, futsi uphindze ahlale esikhundleni lesimcoka etindzabeni tenkholo.

Ngesekudla salapho kungenwa khonna kulomuti, eceleni kwendlu yesikhulu, kwakungumufati-longasekudla sesandla (igadi), lobekagcwalisa inzima yekuba ngumfati wesikhulu. Munye wemicimbi wakhe kwakukunika indlalifa umakwenteka umfati lomkhulu angakhoni kumitsa indvodzana.

Ngasesandleni sangasencele-semfati (ikhohlo) lobekatsatsa sikhundla sesibili sesitfunti emtini. Endzabeni ye sikhulu, lomfati-longasesandleni sangasencele bekuvama kuba ngulomfati wekucala lamushada. Lomfati, nabobonkhe lalabanye bafati lebebakha incenye yalelikhaya (amabibi), bebakadze bakhululekile kulendlu yesikhulu.

Umtsetfo weLiningi

©Dr Peter Magubane

Umuti weMzulu wesintfu wawunemiyalo lecinile kanye nekutiphatsa kweliningi. Noma indvodza ingaba nebafati labaningi, bekungabavami kutsi kube nekulwa lokuningi noma umona, njengoba bonkhe labafati babakhululekile. Ngamunye bekaba nelikhaya lakhe yedvwa, nemasimu kanye netinkhomo betinikwa yena kutsi atisebentise ngendlela yakhe.

Onkhe emalunga akulomuti bekaba nendzawo yawo nemisebenti, kepha sigaba sawo sagucuka ngesikhatsi bakhula baba badzala. Makoti, kwekucala bekagadvwa ngumake-tala wakhe, abese ubangumake kwayena, aphindze abengugogo, bese ekugcineni uba ngulomdzala lohlonishwako emmangweni. Umfana abecala ngekulusa timbuti bese kuba tinkhomo.

Ngemuva kwaloko bakatfola ticu tekungena esigabeni sekuba yindvodza lencane lenemisebenti lebalulekile nekutsi, kute kubengulapho aphatanyiswa sigodlo semaZulu ngemnyaka waa 1879, imisebenti yemasotja.

Ngemuva kwekugcwalisa yonkhe lemisebenti eminyakeni leminingi, abevunyelwa kuba yindvodza nekutsi abengubabe; ngekuhamba kwesikhatsi wavunywa njengelilunga lelidzala la khansela. Ngamunye wabo bekengca tigaba letiningi leti-makeke kahle, le bekute sato letigaba lebesingangenelwa ngaphandle kwemalungiselelo nemicimbi.

Translated by Phindile Malotana