Ema Richtersvelder

Belusi Labangacaci

©Roger de la Harpe
Nga 1957, le ‘kubekwa kwelibala’ kwase Richtersveld kwanikwa lilayini lelibonakalako/leliphatsekako kanye nefenisi lobowuhamba emkhatsini wetindzawo tebemumango kanye nase ‘tindleleni’ temapulazi ngase mfuleni kanye nasemnceleni. Lena ndlela yekunyakata lengacaci yebelusi kanye nekushayela sipikili lesinye ebhokosini le transhumance lekuyindlela tsite.
Njengenjwayelo, lendzawo leyasala yabese ibalidleo kanye nemphilo yebalimi yagucuka yangabingulephatsekako. Incumbi yebantfu bakhempela etigodzini tabo kanye nalapho emapholini ekusitoka, base bachubekela emamayini, kumapulazi, etindzaweni tekudvweba, emadolobheni kanye nasemadolobhaneni lakhashane bafuna umsebenti wekuhola. Lomumango wase Richtersveld wavele wabonakala iyintfo lengavumi. Ngisho nalamuhla, bangaophansi kwa 10% bema Nama labatikhandza babalimi, futsi incumbi yaloku ngulabadzala. Letindzawo temapoli takadzeni tisatsatfwa kepha, ngulabo labadzala labasalako futsi bavakashelwa titukulwane tabo ngesikhatsi semaholidi nangemphelasontfo.
Ngemuva kwakokonkhe loku, yimphilo lelikhuni ngaphandle kwetiganga. Belusi emadlelweni kumele baphile ngemanti lamancane kakhulu, lekuvame kubamanti laneluswayi kanye netigaba letisetulu tema esidi kanye naletinye tintfo letingemanti. Loku kwenta tintfo letimhlophe kanye nekukhuntsa lokunsundvu ematinyweni, lengalesinye sikhatsi kubitwa libala lase Namaqualand.

Emalungelo ne Kugcizelela

Ngalesikhatsi, lemayini yedayimane lengasemnceleni beyivela. Ngemnyaka wa 1989, Lentfutfuko ye Alexander Bay yasungulwa nguhulumende kwentela kutsatsa tonkhe ‘timfanelo, timo, emalungelo kanye nekugcizelela kwe, Kugutjwa Sigadla Sehulumende’. Lena ndlela lelungile ifaka kuphatsa kwe mhlaba ngase Mlonyeni we Mfula weOrange kanye nalamanye emadayimane latsandzekako lakhona. Iminyaka lemitsatfu muva, lenandlela yaguculwa sento sasephalamende ku nkampani leyayibitwa nge Alexcor Limited, kanye nahulumende njengencenye yebunikati. Tivumelwano letibhalwe ngekwemtsetfo kulomhlaba kanye nemalungelo lahlangene lafakwa kule Alexcor nga 1995.
Kepha lushintjo lwalusemoyeni. Kukhetsa kwesive kwa 1994 kwafika emhlabeni lomusha wemnyaka kantsi futsi nemimango leminingi lebeyimisiwe yafikela kuhulumende lomusha ngekuncephetelwa noma kutfola. Ngendlela, lesento lesisha saphumelela, sabitwa ‘Kubuyiswa kwemalungelo Emhlaba Sento sa 1994’. Lesisento sekumaka indzawo (kucolela kwekudlala) kwenta kwabayintfo lebonakalako kumimango noma kuloyo muntfu ayedvw lobekanelitsemba lekutsi sebasusiwe kulendzawo yekufaka sicelo sendzawo “kuniketa ngekubuyisa emalungelo emhlabeni webantfu noma emimangweni leyasuswa kumalungelo lanjalo ngemuva kwamhlaka 19 enyangeni yeNhlaba nga 1913 njengentfo lekhomba kwewela ekubukweni phansi yimitsetfo noma kwenta”. Kufunwa kwemhlaba lokwafakwa cishe eveni lonkhe kwaba tinkhulungwane temashumi lasitfupha nemfica.

Translated by Phindile Malotana