Bantfu bemaNtwane base Ningizimu Afrika

© Dr Peter Magubane

CulKuguculwa kwe Masiko

iKwarrielaagte lese sifundzeni sase Mpumalanga eNingizimu Afrika sigodzi se sikhulu sema Ntwana leyasitsenga kulomunye umpulazi lomhlophe ekucalendi kwandvulo, indzawo lefundzelwe kwakhiwa iKwarrielaagte, kufana nesintfu, indlela yetingubo tekwembatfwa kanye nemalungiselelo emisebenti yesandla endzawo yabo, levela njengentfo yemumango lonetigaba letiningi kusuka phansi kuya etulu.

Linye lilunga lalelicembu linesicu lesinemtsetfo nesikhundla, ngekuya kwendalo kanye nemtsetfo wemumango kuyo lendzawo lenema ayisi lacinile, leshukunyiswa ngumlandvo, kunyakata kwemimango nemasiko. Kugulwa kwemasiko phakatsi kwema Ntwana nema Pedi Sibonelo ngekufanana kwetingubo tekwembatsa (besifazane kumacembu omabili bagcoka tingubo letindze-temamishini letetfulwa njengencenye yetingubo tesintfu), umtsetfo, umsebenti, indzawo lefundzelelwe kwakhiwa (omabili lamacembu ahlala esintfwini se Sotho lese Nyakatfo) nelulwimi.

Lama Ndebele aphindze atiwe kutsi ahlephulelana nema Ntwana budlelwane, acindzetela ngekutsi bashadane, kwenta imisebenti yekusoka kanye nekufana ngemihlobiso yebesifazane, kufana nemabhengeli asetintsanyeni ebuhlalu lagcokwa besifazane bemacembu omabili. Onkhe lamacembu lamatsatfu abuka litiko lelicinile ngemtsetfo webulili phindze kushiyane ngemnotfo webukhaya kwentela kuphila.

Umlandvo wemaNtwana

Njengalama Ndebele nema Pedi ase Transvaal, ngekuphela kwemnayaka wandvulo welishumi nemfica Ntwana abhekana nekuheshwa kanye nendlela yekuhamba ngekusebenta lokwentela kuvala umtsetfo wemnotfo. Letitimo temlandvo tagcizelela kuticu letimile kanye nemasiko kwentela kugcina indlela yekuphila lebeyakhiwa.

Leligama lelitsi Ntwana (‘nhloko-lelukhuni’ noma lichawe’) lingahle kube lisuka kulomunye lolichawe lowasusa-kuhlukana kwemacembu kusuka kuBamgangwato. Kahlekahle, munye webantfwana betikhulu waphula sifungo lesimayelana nenyama yesilwane lesidvuna. Wavele wasuswa emmangweni wahanjiswa nesicumbi semasotja ekupheleni kwemnyaka wa 1780 wayosungula licembu lemaNtwana.

Namuhla lelicembu lihlala endzaweni yeMoutse, eningizimu ye Groblersdal esifundzeni sase Mpumalanga. Nomanje lamaNtwana akha liningi laletindlu eMoutse, lendzawo iphindze inebahlali bemaPedi, emaSwati, beSotho kanye nemmango wemaNdebele. Kute kube ngumnyaka wa 1986 lemimango leyehlukene isaphila ngekuthula, ngekuhlephulelana tindlela temazinga lamakhulu, kushintshiselana ngekufana kwemasiko kanye nekushadana.

Lona moya wavalwa ngemnyaka wa 1986 ngekufaka lokuphocelelwa kwe Moutse kundzawo lebeyimakhaya aKwaNdebele. lemaNtwana akavumanga kuhlaliswa; njengemumango munye wepolitiki longatsandzi ingucuko waba nekulwa/nemsindvo, lendzawo lese Dennilton nase Kwarrielaagte yaba yindzawo yekulwela khona, hhayi phakatsi emkhatsini walabakwatiko kanye nemasotja langasiwo-ahulumende, kepha emkhatsini wabomakhelwane kanjalo nemindeni.

Noma, emkhatsini walo kwabanemsindvo noma kudvungana, imihambo yemaNtwana lamaningi yachubeka, kakhulu emkhatsini walabobesifazane. Ngekungabikhona kwebayeni babo – leliningi labo belisebenta njengetihambi – bebaphocelelwa kugcina umnotfo wasemakhaya babe bachubeka ngetindzima tabo tesintfu njengebafati phindze bakkhulelwe ngebantfwababo.

Translated by Phindile Malotana