Go Dula mo Dzata
Ke ngwagakgolo wa bone, Profense ya Leboa, ya sebjalebjale ye e ile ya tsenwa ke Khoisan le batho ba mengwaga ya ka pela ya tshipi, bao ba be ba tswalanya ka kgwebišano, lenyalo le ntwa. Ka ngwagakgolo wa 7, mafelo a leboa a ile a tsenwa ke Ngona le Khoisan. Go tšwa go 800, Sefoka sa Mapungubwe se ile sa fihla, go tšwa go Borwa, go kgabaganya Noka ya Limpopo go ya go Matopos go Leboa. Mmušo o ile wa fokotšega go tloga go 1240, gomme senthara ya maatla le kgwebo di ile tša ya go Mmušo wa Zimbabwe.
Tšhitišo ya go mmušo wa khami rozwi ya Zimbabwe e ile ya latela, eupša setšo ga se sa emišwa mo Borwa bja Limpopo: Shona-Venda le ditaele tša Venda di ile tša hlabollwa ka ngwagakgolo wa 14 le 15. Ga go na mabota a swanaga ka bogolo bja Zimbabwe mo karolong ya leboa- mo profense ya bohlabela, eupša a lego ka dithaba o bontšha kgokagano.
Ka morago ga disenthara tše, go tšwa ka 1400 go ile gwa latela ka setšhaba sa batho bao ba bolelago Shona ba go tšwa go Zimbabwe (ba tsebja ke MaVenda bjalo ka thavatsindi) ba be ba dula ka bophara bja Lowveld. Mafelelong, a ngwagakgolo wa bo-17 setšhaba se sengwe sa singo, mohlamongwe sa setlogo sa Rozwi, ba ile ba tšhabela go Danangombe (Dhlo Dhlo) kgauswi le senthara ya Zimbabwe, mo karoganyo ya mmušo wa Rozwi Empire. Ba ile ba dula pele go Tshiendeulu, gomme go tloga fao ba ya go Dzata.
Balaodi ba ba Latelago
Dzata mo molapong wa Nzhelele o nale leswika la lebota, gomme mo mengwaga ye 60 e ile ya ba le tlhatlamo ya go tloša babuši. Bontši bja histori ya yona ke Thoho-ya-Ndou (Hlogo ya Tlou), go na le ba tloša babuši ba mmalwa bao tšerege leina leo. Dingwalo tše dingwe di montšha bjalo ka monna yo a ilego a kopanya dihlopha tša Soutpansberg go hloma Venda. Ba bangwe ba re o katološitse maatla a Venda maatla le mellwane go lokela dihlopha tša boagišane.
Ka 1760, Dzata e ile ya fišwa. Pheletšo ya Thoho-ya-Ndou e ya makatša: a ke ba a tšhabile, le Ngoma Lungundu, go dula mo Limpopo, goba a ka be a bolailwe.
Ka go timelela ga Thoho-ya-Ndou, mmušo o ile wa aroganywa gabedi. Secession ka ngwagakgolo wa 19 e tlišitše dihlopha tše dingwe, tšeo mahosi (dikgoši) tša bona ka moka di bela tlholego ya singo. Venda le yona e be e na le mahosi tše dingwe. Melao ya succession e hlakahlakane, gomme histori ya Venda e tsebwa ka dithulano tša kgafetšakgafetša, tšeo di tšwelago pele go fihla gabjale.
Mehlala mo Setšong sa Venda
Le ge e le gore ba dula le magareng ga Venda, Lemba ba swere mekgwa ya bona, (go swana le go efoga nama ya kolobe) yeo e bontšhago tlholego ya bona. Ba bangwe ba bolela gore Lemba ya Profense ya Leboa ke bana ba Zimbabwe ya barekiši ba Arab bao ba tlilego mengwagakgolo ye e fetilego magareng ga East Afrika le Zimbabwe plateau. Lemba bona ba dumela gore ke bathobaso ba Majuta, bana ba morafe wa Israele wo lahlegilego.
Tlolego ye nngwe le yenngwe ya bona, seo se šalago ke gore ba ralokile tema ye bohlokwa bjalo ka bafetetša bja dithoto ka precolonial ya tshipi le kgwebo ya gauta. Mo nakong ye e fetilego, ga go na mosadi wa Lemba yo a bego a dumeletšwe go nyala monna wa moVenda, gomme manyalo a banna ba Lemba le basadi ba Venda a be a le sewelo. Ge mosadi wa Venda a ka be a nyala monna wa Lemba, o be a swanetše go tsenela moletlo gore a kgone go ba Lemba. Se se sa le gona lehono, ka kgatong ya teori.
Kgwebišano, ntwa le kopanyo ya manyalo ya Tsonga, Lobedu, Zulu, Seswatse le batho ba bangwe, ka moka di tlogetše meriti go setšo sa Venda.
Batho bao ba Tumilego kudu ba Venda: Moropa wa bao ba Hlokofetšego
Moropa, Ngoma Lungundu (moropa wa bao ba hlokofetšego goba Mwari), ke seka se bohlokwa sa ditšo tša polelo ka ga Singo: ge o ka letša ke kgoši ka dinako tša tšhošetšo, o tla šireletša batho kgahlanong le tlhaselo gomme o tla ba dumelela go fenya manaba a bona. Go hlabja moropa go tšhoga manaba gore gomme ba tšhaba ka botšhošetši, e be ba wela fase, goba ba hlokofala.
Setlwaedi se dumela gore moropa o kgontšhitše Singo go sepela le go dula mo nageng ya Afrika-Borwa ya Limpopo. Ka dinako tše dingwe, moropa o hlaga e be iraloka ka bowona, badimo ba go se bonale, Mwari, bao ba filwego moropa go dikgoši tša singo, ke yena a ralokago.
Dingwalo tše dingwe di re, ka morago ga tshenyo ya Dzata, moropa o ile wa fihlwa ka gare ga lewa kgauswi le Netshiendeulu, bao ba badudi ba bego ba o swere.
Translated by Lebogang Sewela