Ingoma yamaNtwana

Abafazi bamaNtwana

©Dr Peter Magubane

Indima yabafazi bamaNtwana njengabafazi kanye nabomma ikhonjiswa ematjhugulukweni wezembatho zabo zesintu, abazembatha eengabeni ezehlukahlukeneko zokukhula. Iingabezi kuba, lesea (isana), mosetsana (umntazana), lethumasa (itlawana), sealogana (iskhathi setjhuguluko, mothepa (umntazana oye engomeni) kanye ne-kgaribe (umdzidlha).

Kungemva komtjhado kwaphela kanye nangemva kokobana abelethe izibulo lakhe umfazi woNtwana lapha aphiwa ubujamo bokuba – mosadi okutjho bona umma kanye nomfazi.

Ukubuya Engomeni

©Dr Peter Magubane

Iminyanya efana nokubuya eengomeni, imitjhado kanye nemingcwabo, yenziwa emajaridini wemakhaya. Ngaphambi kokobana kwenziwe ingoma (byale) eyincenye ye-koma (ekusikhathi sokuya engomeni), abentazana abamatlawana benesigaba abangena kiso. Lo mnyanya wangasese, nangebanga lokobana abentaza bamantwana babanikela ubujamo besiqhema obusemthethweni ngemva kokobana baye engomeni. Lokha nabasengomeni,ngebanga lokobana bangabagangela nanyana babaloye, babekwa bodwa.

Lokha itlawana nalithoma ukuya eskhathini, liyasuswa ebantwini amalangana. Bese liphiwa irhabi langaphambili elibizwa bona yi-(lebole) elirhatjiswe ngamareyi wamakinobho kanye nethaseli amayarhayarha weskhumba, akhombisa isigaba esitjha sokobana umntazana usuka ebutlawaneni sele abamfazi. Wembatha ne-ntepana, ekulirhabi elincani elifana nelembathwa ngumma otjhadileko. Njengeskhumba sangaphambili, ivamiswe kobana imbathwe kwaphela namakinobho, ibe nemitletlana yemincamo elengako eya emahlangothini efana naleyo etholakala emarhabini wabomma abendileko. I-byale ilawulwa mfazi omkhulu wekosi, abafazi abadala kanye nabentazana abaye engomeni. Lokha nakabuya engomeni umntazana uguda iinhluthu zakhe, lapha baziguda bazibumbe njengesitulo setsikiri - (tlhotswana) bese wezeswa ngomlotha kanye namafutha, lokha ubuso babo buzeswa ngamafutha kanye nedzugu. Abentazana baphiwa irhabeli bonina, abalembatha kanye ne-ntepana. Amabelabo iyavalwa, ezandleni bambathe amabhengela enziwe ngotjani (ditokwa) begodu bembatha nomncamo (mathala)eentanyeni zabo.

Ngemva kokobana baye engomeni, abakhethwa bahlala inyanga yoke emphadwini (mphato) lapha babafundisa khona imisebenzi yekhaya kanye nokobana baye njani emsemeni. Engomenapho babalula ijwabu. Isigabesi sibonwa ngokobana babhine bebagide, okuqinisa ubuhlobo ebakhethwenabo. Babafundisa kobana babenze njani abonompopi abaletha imbeleko ebafazini, ebizwa bona yi-gimwane nanyana i-popenyane kanye nomseme owenziwa ngencema (legolo) begodu barhabisa namarhabha (Mogape). Esigabeni sokugcina sengoma, abentazana babizwa bona yi-boramaswaile, begodu babazesa ngomlotha ngaphambi kokobana babuyele ekhaya lapha babanikeza ubujamo obutjha bokuba – makgarebe.

Abesana bamaNtwana

©Dr Peter Magubane

Abesaneni bamaNtwana, ingoma – efana naleya lapha kuya khona abefazi kulokha abesana batjhugulula ubujamo babo begodu ibalungisela indima ekufanele bayidlale eskhathini esizako nasele babobaba. Amasokana asandukubuya engomeni, ambathiswa izembatho zabefazi, kuthi iinhluthu zabo zigudwe njengestulo setrikiri njengabafazi bakhona.

Emadinini bembatha iinrholwani ezenziwe ngotjani ezihlelwe ngenaneko, ezimhlophe, bomvu, ezinzima nanyana ezihlaza kwesibhakabhaka kulandele isirholwani esiphinki-iinrholwanezi zipheze zifane nalezo ezimbathwa bentazana abaye engomeni kanye nabafazi abendileko. Ngemva kwengoma,amadoda wamaNtwana alisa woke amatjhwayo wokuba nobufazi bathome ukudlala indima yabo yobudoda.

Translated by Busisiwe Prudance Skhosana