Abezimu Emasikweni wamaXhosa

Iminyanya Yabezimu

©Dr Peter Magubane

Imimoya esebenzako nanyana iinthunzi zabantu abadala abahlongakalako. AmaXhoza ayibiza bona minyanya, lokha amaMpondo ayibiza bona mathongo. Ekumadoda anamandla emaphilweni wabo, iimthunzi zabadosi phambili ezilandela abatlami benkoro Kanye namakhosi wakade-athatha ubujamo obuqakathekileko ebuhlobeni babantu abanengi abasaphilako.

Umnyanya wabezimu, mnyanya owenziwa mndeni,Kanye nenhlobo. Ngebanga lokobana amalunga womndeni ahlobana ngemizi yemakhabo Kanye nabezimu, indoda yekhaya eyihloko ngiyo ekhambisa umnyanya loyo ngokwayo izenzela nanyana yenzelwe ngoyijameleko. 

Ihloko yomuzi obhujelweko ihlanganiswa namadodanayo Kanye nabezimu bekhaya, ekusisenzo esivamise ukufaka hlangana imihlatjelo emibili. Kokuthoma (umkhapho) imbuzi emhlophe enganabala iyahlatjwa ukuphekelela imimoya yomuntu ohlongakeleko iyise ebazimini bakhe.

Nasekwenziwa isibuyiso kuhlatjwa ikabo ukubuyisa umoya womuntu ohlongakeleko njengedlozi kobana alethe itjhudu emzinakhe. Nanyana ngokomlando amakhosi kade ngesinye isikhathi abulungwa esikhisini somlambo nanyana ehlathini, iinhloko zomuzi gade zona zibulungelwa esibayeni senkomo eduze kwesangweni.

Ukuba Bezimu

©Dr Peter Magubane

Boke abantu abadala bazokubhubha, amadoda nabafazi,begodu ngemva kwalokho baphenduka abezimu, begodu barhona ukungena emaphilweni wabantu abasele baphila.bakhulume nabo ngamabhudango kanye nangamatjhwayo. Umfazi angaba lidlozi ebantwaneni bakhe, abantwaneni bendodana yakhe kanye nebantwaneni bakamfowabo.

Nanyana abezimu bekoro yakhabo,avelela kiyo, lapha aragela phambili ukubabezimu bakhe umfazi nangemva kokobana endile, nanyana kunjalo umfazi kuqatjangwa bona ugada bezimu bekhakwakhe ngemva kokwenda.

Lokhu kwenziwa ngokwesiko lokha nakenda ngokwesintu (nankenzelwa umdudo)lokha umakoti athatha umkhonto obuya kubabazalakhe, awuhlaba epalini lesango lesibaya senkomo (ekubizwa bona kuhlalisa umkhonto). Lokha umfazi nakagulako nanyana ananjwa lidlozi, kobana abesisangoma, ihloko yekhaya lokha nayibelethwako, nanyana umjameli wayo, ukateleleke kobana enze imihlatjelo etlhogakalako amenzele.

Iminyanya Yesintu

©Dr Peter Magubane

Ngaphandle kokugula kanye namabhadi, iminyanya yesintu (amasiko) yenziwa pheze ngazo zoke iingaba zepilo, ukusukela nababelethwako,nabendako nalokha baqeda ukuya esikhathini nalokha nakubhujiweko. AmaNguni weKapa asebenzisa izenzukuthi nezitjho nakakhuluma ngedlozi.

Isenzukuthi sakade asisebenzisako nakakhulu ngedlozi kukobana bawabize ngomoya, ekulibizo elambelekelwa mamitjhinari nababiza uZimo ngokobana mumoya oqwengileko nesele kulibizo elisetjenziswa ebhayibelini yesiXhosa kusukela lokho. Iminyanya yesintu isenziwa nanje, nanyana sele ingasenziwa njengakade, eendaweni zemakhaya Kanye nemadorobheni weSewula -Africa.

Translated by Busisiwe Prudance Skhosana