AbaNtwana beSewula Africa

© Dr Peter Magubane

Ukudlheganiswa Kwamasiko

E-Kwarrielaagte esifundeni seMpumalanga nge-Sewula Africa kunekreste yamaNtwana ekune kosi yamaNtwana. Abalithenga emakhuweni ekuthomeni kwe-century, imakhiwo yezindlu ze-Kwarrielaagte, njengemasiko wakhona, imbatho kanye noburhwabi babahlali, bukhombisa umphakathi onzinzileko. Ilunga ngalinye lesqhema linobujamo nanyana indima ethize eliyidlalako ngokuya ngokwemvelo kanye namasiko wesitjhabesi, begodu abatjhugululwa mlando, yihlalakuhle kanye namasiko.

Ukwabelana ngamasiko hlangana kwamaNtwana namaPedi kuyabonakala, ngombana bambatha ngokufana (abafazi benqhema ezimbilezi bembatha amarhabi nanyana i-apron eyathulwa ma-mitjhinari njengencenye yevunulo yabo yesintu), masiko, kanye nezindlu zabo (iinqhema ezimbilezi, zihlala emizini yesintu yesiSotho sepumalanga.

Kanye nelimi labo. AmaNdebele nawo aziwa ngokuba nobuhlobo namaNtwana, ebutlameke ngokobana bathathelane nawo, ngokobana bawisele boke, kanye nokufana kwembatho labantu besifazani, imbatho ezifana nenrholwani ezembathwa zinqhema zimbilezi. Zoke iinqhemezi zontathu, zenza imisebenzi yangekhaya ngokuya ngobulili bazo begodu zithembele ekulimeni nekufuyeni elumnotho wemakhaya kobana ziphile.

Umlando wamaNtwana

NjengamaNdebele kanye namaPedi, ekupheleni kwe-19th century, amaNtwana gade aqalene nokugandelelwa makholoni kanye nabasebenzi ababaphalali ekhabe basebenza ukona umnotho wemakhaya. Umlando lo bewukatelela kobana babe namagugu anzinzileko kanye namasiko ukwenzela kobana kugcinwe iindlela zepilo ekhabe itjhugululwa.

Ibizo lamaNtwana (okutjho bona abantu abanekani nanyana amajoni) livela, esiqhemeni saBamangwato. Kuthiwa, enye yamadodana wekosi yenza ubuhlola, ngokudla inyama yekunzi. Kuthiwa waqothwa enarheni leya, wakhamba namahlubuka westjhabesi lada ngonyaka ka-1780 wayokutlama isqhema samaNtwana.

Namhlanje isqhemesi ngobunengi sihlala endaweni ye-Moutse, epumalanga ye-Groblersdal ngesifundeni seMpumalanga. Nanyana umphakathi wamaNtwana kungiwo owakhe khulu e-Moutse, indawo ye-Moutse izele amaPedi, Swazi, Sotho kanye namaNdebele.  

Kuze kufike umnyaka ka-1986, imiphakathi ehlukahlukeneko gade ihlalisana ngokuthula, basebenzisana abanye bebathathana. Ukuphilisana ngokuthulokhu kwaphela ngonyaka ka-1986 ngokobana bafune ukufaka ngekani i-Moutse ngaphasi kwesabelo saKwaNdebele.

AmaNtwana akwala lokho, umphakathi okhe wangazifaki khulu eendabeni zepolotiki wathoma waba nekani, indawo ezombeleze, i-Dennilton kanye ne-Kwarrielaagte yaphenduka indawo yepi, ingasi hlangana kwakarhulumende kwaphela, kodwana hlangana kwabomakhelwani kanye nemindeni.

Kodwana hlangana nalo loke irawurawelo, amasiko amanengi wamaNtwana aragela phambili, khulukhulu hlangana nabefazi. Ngebanga lokobana abobaba abanengi bendawo le, gade bahlala bangekho ngebanga lokobana basebenza kude-gade bakateleleke kobana batlhogomele umnotho wandawo le, lokha baragela phambili ukudlala iindimabo yesintu yokuba bomma nanye nababelethi.

Translated by Busisiwe Prudance Skhosana